Жалпы халықтық тіл және оның формалары

Тіл — қоғамдық құбылыс. Тілдің даму тарихы қоғамдық өмірмен тығыз байланысты. Тіл қоғам өмірімен бірге жасап, бірге дамиды. Қатынас құралы1 болып саналатын тілдің адам қоғамында алатын орны ерекше зор.

Қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынасы олардың бәріне бірдей түсінікті ортақ тіл арқылы жасалады. Ол ортақ тіл ж а л п ы х а —

л ы қ т ы қ тіл деп аталады.

Қолдану ерекшелігіне қарай жалпы халықтық тілдің а у ы з ш а және ж а з б а ш а түрлері болады. Мұнда ескеретін бір жай: “ауызша”, “сөйлеу тілі” мен “жазбаша” және “кітаби” дегендерді бір-бірімен мағыналас деп қарауға болмайды2, Сондай-ақ тіл мен сөздің (речь) де өз алдына жеке ұғымдар екенін ескерген жөн.

Тіл мен сөз әрқашанда диалектикалық бірлікте қаралады.

Тіл мен сөзді бір-бірінен бөліп ажырату үшін, ең алдымен тілдің қандай элементтерден түратынына көңіл аударған дұрыс. Тіл құ-райтын элементтер: морфема, сөз, сөз тіркесі және сөйлем. Бұларды т і л ж ү й е с і деп те атайды.

Тіл жүйесінсіз (морфема, сөз, сөз тіркесі) сөйлеу болмайды. Тіл жүйесі арқылы адамдар өз ара пікір алысады.

Сөз3 (речь) тұтас бірлікте танылып қабылданылады. Солай болғаны-мен онын, ішкі м а з м ү н ы және с ы р т қ ы ф о р м а с ы болады.

Сөз а у ы з ш а және ж а з б а ш а болып бөлінеді.

Ауызша сөйлеуде әр түрлі сазды үн шығады, яғни адамдар ай-тайын деген ойын бір-біріне үнді тіл арқылы жеткізеді. Сөйтіп, бірінің айтқанын бірі естиді. Сөйлеуде есту сезімі қатысады. Ауыз-ша сөйлеу интонациялық құбылмалылыққа өте бейім тұрады. Ол тілге әр түрлі мәнерлік, әуезділік сипат береді. Интонация4 деген ұғымға сөйлеу темпі, сөйлеу сазы, дауыстың құбылуы, екпін т. б. сияқтылар енеді.

Сөйлеу өзінен өзі болмайды. Сөйлесу үшін, екі не одан да көп адам қатысуы шарт.

1 В. В. В и н о г р а д о в. … важнейшие общественные функции языка общение, сообщение, воздействия. “Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика” М, 1963, 6-бет.

2 Орыс тілінде жазылған стилистикалық еңбектерде бұл терминдерді бір-бірінен ажырату кажет екендігіне ерекше көңіл бөлінген, мысалы, В. Г. Костомаров о разграничении терминов “устный и разговорный” “письменный”, “книжный”, (“Проблемы современной филологии” М., Наука 1965) және Т. Г. Винокур “О содержании некоторых стилистических понятий” — (стилистические исследования М , 1972,) т. б.

3 Речь — ұғымы контекске қарай тіл, сөйлеу, сөз делініп те қолданылды.

4 Интонация (латынша іпіопаге) дауыстап айту.

9,

.Ж а з б а ш а д а бұл көрсетілген ерекшеліктер болмайды. Өйткені, онда ой қағазға жазыльш жеткізіледі. Яғни жазу тілдің көзге көрінетін белгілері (дыбыс құрамы, сөз тіркесі) арқылы адам ойын жеткізу тәсілі ғана.

Жазбашада ой тілдің көзге көрінетін белгілері қағазға жазылып жеткізілетін болғандықтан, онда ауызша сөйлеудегідей әңгіме-лесушінін, қатысып отыруы шарт емес.

Сонымен жазу — ол белгілі бір текст. Бұл түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді білдіріп хабар-лайды. Ал, хабар — тіл фактісі. Мысалы, Абайдың шығармасы — жалпы тіл фактісі.

Біріншіден, мұнда Абайдың поэзия тілімен сөйлеуінің нәтижесін-де тіл жүйесі (дыбыс құрамы, сөз тіркесі және сөйлем) белгілі бір қалыпқа түскен.

Екіншіден, Абайдың тілі — ол қазақ тілінін, фактісі. Ал сөйлеуде де, жазуда да тіл жүйесі пайдаланылады. Оларға дыбыс құрамы, сез тіркесі және сөйлем жатады. Сондықтан сөйлеу де, жазу да — тіл фактісі болып есептелінеді.