ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ АУЫЗЕКІ ЖӘНЕ ЖАЗБА ФОРМАЛАРЫ

Қазіргі қазақ тілі — бүгінгі қазақ халқының ұлттық тілі. Әрбір ұлт тілінің ауызекі (бнәдсбн) және жазба (әдеби) тілі болады. Қазақтың ауызекі(биәдеби) тілі XIV—XV ғасырларда ру-тайпалардың басы бірігіп, өзге түркі тілдерден өз алдына-ел болып, жеке бөлініп шығу кезеңінен басталады. Қазақтың халықтық тіл өрнегі 3—4-гасырга созылган ру-тайпалардың, ұлыстардың тату-тәтті бірлесіп, өмір сүру нәтижесінде пайда болды. Аталған кезецде бұл халықтың бай ауыз әдебиетінін, ал-ғашқы нүсқалары қалыптасты. Ертегілерде небір қатыгез хандар мен патшалардың ашулы қаһарынан халықты тазша бала іп құтқарып алады. Алдаркөсе сияқгы айлакер ақылды адамдар өмірі қолы жазылып, ешкімге ас бермеген небір саран,байлардың іншесін ішіп, бермесін алады. Аяз би сияқты дана адамдар небір құрылған тордан, қиын-қыстау мехнаттан өзде-

рінің парасатты ақыл-айласымен жол тауып шығады да, ақыры халықтық қалауына хандық таппқа ие болады. Осындай қым-қуат іс-әрекеттік барлығы да жойқын күшпен емес,бірде амалын асырып,айлакерлік,бірде сөзден ұтып тапқырлықпен белгілі мақсатқа жетіп отырған.Шешендік,тапқырлық дегендерді халық ерекше бағалаған.Осындай дарынды адамдар өздері өмір сүрген,заманың басшысы,ақылшысы болып келеді.Жазба әдибетіміз жасалған дейін сол адамдар халық тілін біршама өңдеп,жетілдіріп отырған.Солардың жырауы ХІҮғ.,Асан қайғы ХҮғ.Доспамбет,Шалкиіз ХҮІҒ.,Марғасқа,ЖиенбекХҮІІғ.Төле би,Қаз дауысты Қазбек,Сырым сияқты тарихи аты қолған әйгілі өнер иелері екендігі даусыз нерсе.Бұлар қазақтың ауыз әдибетінің қалыптасын дамуына,әсіресе қазақтың шешендік өнерінің өркендеуіне үлкен үлес қосты.Мұның өзі қазақтың халықтың тілін ұлт тіліне айналдыруға негізгі қор болғандығы сөзсіз..

Казамың жазба (эдеби) тілі. Зерттеушілер жазба аркылы белгілі нормаға түскен, стильдік тармақтары бар, қоғамдық қызметі әр алуан тілді әдеби тіл дсйді¹. Қазақтың жазба әдеби тілі үш кезенге бөлінеді. Біршші кезең — XV111 ғасырдың соны, XIX ғасырдың басында өмір сүрген__кітаби тіл.Бүл әдеби тілдің өкілдері:Бхар,Ақтамерді,Жанкісі,Тәттіқара,Махамбет,Шернияз,Дулат,Шортанбай,т.б.Екінші кезең-ХІХ ғасырдың екінші жартысында Абай мен Ыбырай негізін қалаған жаңа әдеби тіл. Үшінші кезең — советтік_дәуіде басталған ұлттық әдеби тіл_; Қазақтың жазба әдеби тілі көктен тұскен жоқ. Бұл тілдің жасалуына қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілі, ауыз әдебиет_ч мұралары, әр дәуірде өмір сурген атақты ақындар мен жыраулар белгілі шешендер бірден-бір ықпал еткен. Сонымен бірге Орта Азия халықтарына ортақ әдеби (жазба) тілден де нар алып дамыған. Қазіргі қазақ әдеби ті: белгілі шеберлердің қолынан өтіп, әбдел өңделген, шыңда; қалыптасқан біртұтас тіл. Мұның ауызекі сөйлеу жәпе жазба| деп аталатын екі түрлі формасы бар. Қазақ әдеби тілі ауі тілде лекция мсп баяндама түрінде, мінбеде немесе сахнада сөз сөйлеу арқылы, біреу мен біреу өзара пікірлесіп, әңгімелескенде көрінеді. Мұнда таза әдеби тілдің лексикаларымен қатар кейде кәсіби сөздер мен экспрессивті сөздер де оқта-текте ұшырасып қалады. Сонымен қатар адамның түрлі қимыл бейнелері сезімдері қатысады. Демек, әдеби тілдің сөйлеу және жазба малары бірін-бірі әрдайым дәл басып отыруы да, кенде сөйлеу түріндс аз-аздап ауытқуы да мүмкін деген сөз. Жазба тілде ой әр стильдің өзіне тон телінді сөздерімен жүйелсліп бір беткей баяндалса, сөйлеу тілінде тьщдаушыларға жақындатып, лайық-

М.Балақаев.Қазақ әдебиет тілі жоне оның нормалары, Алматы,1984 ^:

-тап нағыз стандарт ғылым тілінен ауытқып,жалпы халықтың тілде сөйлеу бел алады..

Эдеби тіл кейде кітаби-жазу тілі деген ұғымды білдіреді. Ал жазу стиліне келсе оның өзі әртірлі салаға бөлінеді. Бір стильдің өзіі іштей_ тағы да тармақталып жікгеледі. Мәселен, көркем әдебиет стилі поэзия, драма, проза болып үш жанрға дараланады. Ал ғылым саласында қанша ғылым болса, соншама өзін-сөзі, арнайы терминдері табылады. Қоғамдық ғылымдардың арлаулы терминдері техникалық ғылымдардан кездеспейді.Сол сияқты техникалық ғылым терминдері биологиялық ғалымда ұшраспауы да заңды құбылыс.Тілдің стнльдік әр саласында әр сөзді қолдануға қалыптасқан үйреншікті орны бар. Әр сөз өзінің сол дағдылы орнына тап басып,дәл қолдануды қажет етіп тұрады.

Сонымен қатар барлық ғылымдар саласыиа, бұкіл стиль біткенге ортақ жалпылама сөздер де көптеп кездесе береді. Осының бәрі тілдің қоғамдағы атқаратын мәнді қызметінің соншалықты күрделілігімен тығыз байланысты. Сонымен, қазақ тілінің сөздік құрамындағы сөздер қолданылу шеңбері кагыаан да стильдік мәні жағынан да ерекшеліктеріне қарай сараланып, дараланып әлденеше топ құрайды. Сол топ-арга жеке-жеке тоқталайық.