ТІЛДІК СТИЛЬДІК ТУРАЛЫ ҰГЫМ
Адамға кандай ой туса да сөз арқылы көрінеді. Сөз ойлаған пікірді тек өзініц мағынасы арқылы гана жүзеге асыра алады Сондықтан мақсаты онды оз мәнінде дол жеткізу үшін сөзді ор- нымен дұрыс колдана біл; керек. Сөздің көркем де мәнерл болуы ойлы дәл әрі айқын қүра білумен тыгыз байланысты. Ұлттық мәдениеті карыштап дамыған алдыңғы катарлы елдер өз тіліндегі сөздерді мән-магынасына қарай да жіктеп-боліп, өзара саралап отырады. Сол арқылы ор сөздің озіне тэн тлі белгілерін (жазылу және айтылу нормаларын, қолдану аясы мен стиильдік мәнін) бір ізге салып жүйеге келтіреді. Сөздерді белгілі нормага салып жүйелендіругс байланысты әдеби тілдің өз тілдің ішінде неше алуан сөз қолданудың қыры-сыры келіп шығады Тілдегі әрбір жеке сөз қолданылу жиілігі жағынан болсын (актив пассив) қалыптасқан белгілі аясы (жанры) жағынан болсын, білдірегін әр түрлі мәні мен бояуы жагынан да бір-бірінен жіктеліп баліпіп түрады. Осының барлыгы да — тілдің қоғамдағы атқаратын қызметініц күрделілігі мен қолдапу шеңберінің өте-мөте ксңдігінен туған нәрсе. Адам баласының ойлауы логика мен сезімнін бірлігінен түрады. Логикалық-ойлаудың формасы мен эмоциялық сезімнің аралық қатысына шек қойып ажы-ратуға болмайды. Адамның алган әсері логнкалық қорытулар арқылы жүзегіе асады. Адамның. санасы белгілі бір шнндықты ‘білдіріп қана қоймайды, сонымсн бірге сол жөнінде жақсылы-жаманды, жагымды-жагымсыз әсердс қалдырады. Ұлт тіліндегі .эмоциялык-зкспрессивтік ұғымдардың түрлері күні бүгінге дейін терең зергтелген емес. Бұлардың тілде бар екендігі айтылады да, солардың «жолдары мен түрлсрі жан-жақты текссрілмеген. Сондықтан бүл жөнінде нақтылы ғылыми талдаудан гөрі белгілі болжамдар көбірек айтылады. Тіл адам баласының бір-бірі мен пікір алысатын, сөйлесетін ен, керекті қатынас құралы бол-ғандықтан, әрбір саналы азамат өз ана тілінің сөз байлығын, оның өзіндік сыр-сипагын, сөйлеу моиерін, бір сөзбен айтқанда, сол тілге тән барлық заңдылықты емін-еркін меңгере білуі керек. “Өнер алды — қызыл тіл”, дегенде халық өнер атаулының ең күштісі шебер сөйлей білуде деп түсінген.
Қазір бір ғана қазақ тілійін, өз ішінен әлденеше стиль, бірне-ше тіл тудырып алып, соларды іштей саралап бөлс бастадық. Мәселен, әдби (жазба) тіл мен сойлеу тілі (ауызекі тіл) деп, ец алдымен, ұлт тілін скі салаға бөліп қараймыз. Әдеби тілдің бір өзінен: көркем шыгарманың тілі, газет (публицистикалық) тілі, ғылым тілі, іс-жүргізу тілі, техникалық-өндіріс тілі деп әлдене- ше бөлеміз. Қөркем шығарманың тілін өзара ақындық (поэти-калық) тіл, прозалық тіл, пьесаның (драмалық) тілі деп тағы да ^салага жіктеп жүрміз. Бір жанрда жазган жазушыньщ әр-қайсысының өз есімімен атап “пәленніц тілі^, “түгеннің. стилі” деп қолдануды шығардық. Тіл мен стиль дсгендер қазіргі кезде синоним^ретінде қолданылатын болды. Бұл екі соз бір бүтін нәрсенің екі жагындай әрдайым бірлікте, өзара тығиз қарым-катынаста ұгыпылады. Тілді стильден, стильді тілден бөліп алып ажыратуға келмейді.
Тілдің стиль, дегеніміз әркімнің көздеген нысаналы мақсаты на лайықтап, жалпы халыктық тілдеп сөз талгап қолдану тәсілдерін айтамыз.Жазушының стилі дегепіміз көркем әдебиеттіц белгілі даму дәуіріне лайык әр жззушынын эстетикалык талғамы мен өзіндік сөз қолданысы, тілдік кұралдарды паидалану тәсілдері1 дсп есептелсді.
Кім не жазса да оқырман халыққа түсінікті тілде жазады. Бұл жагынан алғанда әркім бұрыннан тілде бар_дайын сөз қорын, қалыптасқан сөйлем құрылысын, үйреншікті сөз қолданысын сол қалпында бұзбай пандаланады. Тіл қазынасы — халықтың, бөліндейтін еншісі.. Алайда әркім өзіне келген оиды^білетін сөздерді бейберекет қолдана салмайды. Адам баласы белгілі қогамда, өмір сүргендіктен, өзі өмір сүрген ортаға тікелей^бағынып бсйімделеді. Қай жерде қалай сөйлеу керек, кімге не айту керек дегенді үйренеді. Тек орнымен дұрыс айтылган сөз ғана өзікің тыңдаушысын табады. Әр адам сөз сөйлемес бұрын кіммен сөйлесетінін және не жайында сөйлесетіндігін білуте тиіс. Сөйлесетін адам жас жағынан өзінен үлкен бе, кіші ме, таныс па, жоқ, бейтаныс па, дос па, қас па, мамандығы мен кәсібі не, сөйлесетін орын оңаша ма, әлде көпшілікгін ортасы ма? дегендей толып жатқан нәрселерден хабардар болуы тиіс. Осыған қарай әркім тиісті сөздерді іріктеп, таңдап-талғап пайдаланады. Жазу жұмысында да осы ерекшеліктер түгелдей сақталады. Әркім алынған тақкрыпқа қатысты айтайын деген ойын белгілі сөздер арқылы білдіреді. Мәселен, ғылым тілінде білімнің түрлі саласына катысты терминдер көбірек қолданылып, сөйлемдері біртектес болып келсе, іс қағаздарында әрдайым талғаусыз жұмсай беретін жугірінді сөздер мен дайын сөйлем құрылыстар жиі кездесіп отырады. Соның өзінде, жалпы халықтык тіл л гамдағы өмір сүрген барша қауымға бірдей қызмет атқарады. Ал көркем әдебиет өзінің сипаты жағынан да, құрамы жағынан да тілдегі стильдік салалардың бәрінен кең, әрі түрліше, өзгеше. Бұл жағынан алып қарағанда, көркем әдебиет жалпы халықтық ұлттық тілдің бір көрінісін тұтас қамтиды. Көркем шыгармада ақын-жазушылар өз халқының салт-санасын, әдет ғұрпын, мінез-құлқын, өмір сүрген ортасын, түрмыс жағдайын, экономикасын, мәдениетін жан-жақты суретгей отыры кейіпкерінің шынайы бейнесін жасайды. Қөркем шыгармада жазушы біткен халық тілінің барлық сөз байлығын мейлінше кең, әрі емін-еркін пайдаланады әр кейіпкер өзінің маман, мен кәсібіне байланысты үйреншікті сөздер мен арнаулы миндср арқылы сөйлейді.Шебер жазушы өзінің тол тыға сында канша кейіпкер болса, соншама тіл үлгісін табуға тырысады. Сөйтіп бір халықтың сөйлеу мәдениетінің тұтас жиынтын оқушы қауымға айнытпай дол көрсетіп береді.Қөркем әдетте тілдегі стильдік қат-қабаттардыц кез келгені лайықты орын тауып қолданыла береді.Біреумен біреу бас қосылп, мелескенде немесе мінбеге шығып сөз сөйлеп лекция оқыға я болмаса, қойылган сұрауға тиісті жауап қайтарғанда алдыпда оз сөзін қайткенде тыңдаушыға тусінікті етіп’ жеткізу
В. В. Виноградов. О яшке художественной литературы, 1959, масаты ғана қойылады. Ал ақын-жазушылар үшін бүл мақсат мүлдем жеткіліксіз дсп есептеледі. Олар өз ойын оқушы жұрт-шылыққа жай жеткізуді гана емес, олардың сезімін оятып, бір күйіндіріп, сүйіндіріп, қалай да ой толғағына түсіруді мақсат етеді.Жазушы бұл үшін болған оқиғаның мазмұны жай баяндап шықпай,соның бейнесін нақ өмірдің өзінде болып атқандай,көріп тұрғандай етіп суреттеп,оқушылардың көз алдына елестетеді.Сондықта да көркем шығармаға тән басты,әрі негізгі ерскшеліктің бірі — оның тілі жай тіл смес, өте мәнерлі старлы да бейнелі болып келуінде. Егер музыкалық шыгармалар өзінін алуан сазды, осем әуенді үнімен, сурет алуан түсті көрікті бояуымен, кино экранга түсірген түрлі бейнслсрімен дамныи сезіміне әсер етсс, көркем шыгарма сөзбсн кестеленгсп өрікті ойлармен түйсікке әсер стеді.
Қазак, тілініц функционалдық стильдері, негізінен Абай дәуірінен басталды да, советтік дәуірде бел алып нығайды, соңғы жетпіс жыл ішінде әбден орнығып қалыптасты. Әрбір стиль бір-бірінен сөйлсм құрылысы жағынан ғана емес, сөздік материалы жағынан да өзара ерекшеленеді. Сөздердің қолдану аясына қарай жіктеліп бөлінуі көбінесе функционалдық стильдердің түрлері- мен үйлес келіп отырады. Бұл әсіресе синонимдердің ара-сынан өте-мөте жиі байқалады. Тілдегі функционалдық стильдер іштей сараланып әлденешеге бөлінгенімен, тұтас алғанда, ұлар бір-бірінен алшақ жатқан кереғар дүние емес, біріндегі ерекшелік кейде екінші біреуіне там-тұмдап өтіп отырады да, ара-жігі жылжымалы болады. Стильдің түрлерінің өзіндігінен гөрі жалпылыгы басым. “Шын балуанға оң-терісі бірдей”,— де-гендейін, тілге жүйрік, нағыз шебер адам белгілі бір ойды, я алған бір тақырыпты газет тілімен де, ғылым тілімен де, керек десеңіз, көркем шығармаиың тілімен де, өлеңмен де емін-еркін жазып шыға алады.
