Асқабақтар тұқымдасы
Асқабақтар тұқымдасы
Тұқымдасқа 1 мыңдай түр (120-туыс) жатады. Жер шарының екі бөлігіңде тропикалық және субтропикалық аймақтарында кең таралған өсімдіктер, қоңыржай климатты облыстарға да өтеді. Түрлерінің пайда болған орталығы болып Гималайдың Шығыс бөлігі, Азияның Оңтүстік-Шығысы және Оңтүстік Америка табылады.
Түрлерінің басым көпшілігі өрмелеп, сиректеу ұзын сабақтары арқылы жерге төселіп өсетін біржылдық өсімдіктер. Көп жағдайда пальмалардың арасыңда өседі, сабақтарының сыртында қатгы түктері болады. Бұл тұқымдастың өкілдеріне биколлатеральды өткізгіш шоқтары тән. Жапырактары үлкен, қосалқы жапырақшалары болмайды, жапырақ тақталары жүрек тәрізді, саусаққалақ-шалы (пальчатолопастной) немесе саусақсалалы (пальчаторассеченный) тілімделген болып келеді де, сабаққа кезектесіп орналасады. Қарапайым немесе бұтақталған (тармақталған) мүртшалары түрі өзгерген жапырақтың қолтығынан кететін бүтақ болып табылады. Гүлдері актиноморфты, аталықтары біріккен жағдайда зигоморфты болып келеді. Гүлдің бөліктері 4-шеңбер түзіп орналасады, 5 мүшелі (гинецейден басқасы) әдетте дара жынысты. Жалғьіздан немесе жапырақтың қолтығында аз гүлден түратын гүлшоғырьш түзіп орналасады. Бір үйлі немесе екі үйлі өсімдіктер. Гүл серігі қосарланған, түп жағынан трубкаға біріккен болып келеді. Тостағаншасы 5 тісті. Күлтежапырақшасы 5-жақтаулы, қоңырау немесе доңғалақ (колесовидный) тәрізді, сиректеу күлтежапырақшалары бос орналасады, олардың түсі сары немесе ақ болып келеді. Аталық гүлдің 5 аталығы болады, олар көптеген түрлерінде үш ағайынды андроцей түзеді (4-аталығы екеу-екеуден қосарланып бірігеді де, біреуі бос қалады). Кейде андроцейі бірағайынды болады (асқабақ туысы). Тозаң кабы екі ұялы, 8 — әріпі тәрізді иілген болып келеді. Гинецейі ценокарпты, үш жемісжапырақшадан түрады. Гүл түйіні төменгі, үш үялы, етжеңді болып келетін бүйірлік жатындары болады. Олар үлкен болып өседі және бір-бірімен ортаңғы бөлігі арқылы түйіседі. Бұл жағдайда гүл түйіні алты үялы көрніс береді. Тұқым бүрі көп. Аналықтың мойны қыска, ал оның жоғарғы жағында 3-етженді аузы болады. Жемісі жидек төрізді. Экзокарпиі қалың, тығыз, тіптен қасанданған немесе ағаштанған, Мезокарпиі мен эңдокарпиі жүмсақ больш келеді (асқабақ, қарбыз, қауын, қияр). Мүндай жемістердің үлкен болатындығы сонша, кейде олардың салмағы 100 кг астам болады. Сиректеу жемісі жидек болып келетін түрлеріде болады (итжүзім туысы — преступень). Дндері кеп, эндоспермі жоқ, түқым жарнағы жалпақ болып келеді.
Кияр туысы (огурец). Бұтақталмайтын мұртшалары бар біржылдық есімдік. Гүл түйіні цилиндр тәрізді, тікенекті түктері болады. Гүлінің формуласы былай жазылады.
Африка мен Азияда таралған 30-дай түрі бар. Кекеністік осімдік ретінде екпе қиярды (огурец посевной) өсіреді. Жабайы түрі белгісіз, сорттарының кепшілігі полигамды1.
Круын туысы (дыня — Меіо). Қоңыржай климатты аудандарда кең таралған 10 түрі бар. Сабағы жерге теселіп осетін біржылдық шептесін есімдік. Гүл түйіні сопақтау немесе шар тәрізді болып келеді, сыртында түктері қаптап түрады. Екпе қауынды (дыню посевную) БОР-дың оңтүстік аудандарында, әсіресе Орта Азия республикалары мен Қазақстанда кептеп есіреді. Бүл кезде кептеген аудандастырылған сорттары бар.
Арбыз туысы (арбуз — Сіішііиз) 3 түрі бар. Біржылдық жөне кепжылдық осімдік. Олардың ареалы Оңтүстік Африканың Колохара шелін алып жатады. Кәдімгі арбыздың (қарбыз, дарбыз) (арбуз) кептеген сорттары есіріледі.
Қоректік арбыз (арбуз кормовой ) малға қорек ретінде арнайы есірілетін (дақыл) есімдік.
Аскцбак; туысы (тыква.Тамыры ұршық тәрізді болып келетін, кейде түйнектері болатын кепжылдық, немесе біржылдық шептесін есімдіктер. Туыстың құрамында 18 жабайы есетін түрлері бар, ал 5 түрі тек мәдени жағдайда ғана кездеседі. Түрлерінің кеп мелшерде кездесетін орталықтары Мексика, Гватемала, Гондурас. Ірі асқабақты (тыква гигантская — С.тахіша) БОР-дың европалық белігінің орталық аудандарында (Украина, Поволжье) және Приморский аймағыңца есіреді. Мускатты
Саны жағынан әрқилы болып келетін дара жынысты және қосжынысты гүлдері болады.
асқабақтың (тыква мускатная — С.тозһаіа) тропикалық аудандардың жылы және ылғадды климатына бейімделген сорттары бар, олардың жемістерінде қанттың мөлшері аса жоғары болады. Пісіп-жетілген дәндеріңде 52% дейін май болады, БОР-дың территориясында Кавказда және Орта Азия мен Қазақстанда өсіріледі. Кәдімгі асқабақтың (кабачки — С.реро) жемісінің формасы мен мөлшері және түсі, көп өзгеріп отырады. БОР-дың территориясында, оның ішінде Қазақстанда бұл өсімдікті көкөністік өсімдік ретінде өсіреді. Асқабақ түқымдасының көпшілігінің дәнінде көп мөлшерде май болады, оны тамаққа да, техникаға да пайдаланады. Колоцинт (Сштшш соіосупіһш) және итжүзім (переступень — Вгуопіа) туысының түрлері дәрілік өсімдіктер болып саналады. Кейбір түрлері сәндік өсімдіктер ретінде пайдаланылады, мысалы люффа (Ідійа) туысының түрлері. БОР-дың флорасында асқабақ тұқымдасынан итжүзім туысының екі түрімен шөлейт аудандардың оңтүстігінде өсетін атпа қияр (бешеный огурец ) кездеседі. Өз атына сәйкес тургур қысымының күшімен атпа қияр жемісінен дәндерін сыртқа лақтырып шашады.
