ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

Фразсологиялық сөздік тілдсгі сан алуан тұрақты сөз тір-кестерді жинақтап, соларға кең түсінік береді. Біздіц тіліміз фразеологияға соншалыкты бай.

Бұлар аз сөзбен көп ойды жет-

1 Преображенский. Этим. сл. рус. яз., 8; Горяев. Ср. этим. сл. рус. яз., 6.

2 Будагов. Ср. сл. тур-тат. нар., 123.

кізу ушін айырықша қызмет атқарады. Көркем образ жасауда да бұлардың алатын орны ерекше. Мәдсииеті қарыштап дамыған елдердің көпшілігінде фразеологиялык сөздіктер бар. Қазақ тілінің тұңғыш фразсологиялық сөздігі 1977 жылы академик

1. Қеңесбаевтың авторлымен жарыққа шықты. Сөздікте тілміздегі он мыңнан астам фразеологиялық единицаларды қамтыған. Әрбір фразеологизмнің мағынасына түсініктеме беріліп, қолданылу орайы көрсетілген. Қазақ фразеологизмдерінің си-нонимдері мен варианттары да, мүмкін болганынша, жинақталған. Кей жағдайда жекелеген фразеологизмдердін. тууы мен жасалуы да сөз болады.

Сөздікке негіз болган Тіл білімі институгындагы жиналган үш миллионнан астам картотека қорындагы қыруар материалдар екендігі сөзсіз. Сонымен қатар автордың үзақ жылдар бойы ел ішінде болып, солардан тірнектеп жинаган материалдарын да молынан пайдаланған. “Сөздіктің кұрылысы мен жасалу тәсілдері” атты кіріспе мақалада сөздіктің құрылым-құрылысы мен жасалу принциптері жайында кең түсінік берілген. Мұнын өзі сөздікті пайдаланушы адамдарға үлкен себін тигізетіндігі даусыз. Кітапқа сөздік материалдармен қоса “Қазақ тілінін фразеолог-измдері туралы” деген көлемді теориялық мақала да ендірілген. Сонымен бірге “ен-таңба туралы”, “ай санау дәстүр-лері туралы”, “жыл қайыру жайлы” атты үш түрлі қосымша материалдар да бар. Сөздіктін сонынан “Шартты қыскартулар” тізімі мсн индекс ретіндс “Сөз тізбе” берілген. Демек, сөздікті жасап шығаруға автор көп ецбек сіңіргендігі байқалып тұр.

Сөздіктің жетістігіметі қатар кем-кетік, кемшіліктері де жок емес.

Сөздіктің құрылымы мен құрылысын, жасалу принщшін та-ныстыру, көрсету максатымен оқушы қауымға сөздіктен бірне-ше мысалдар келтірейік.

Бас иді. 1. Разылық білдірді, көрсетілгеп қурметке ілтипат білдірді. Әнші әнін аяқтап, зағдағыларға бас нді (Қ. Ж.)-

2. Мойынсунды, көнді, алдына тізе бүкті, багынды. Бірлігі бар, арманы бар, ойы бар. Бұл — Қорея бас иетін ел емес (Ж. С.). Өрісі қатты тарылды. Ел корғайтын ерлердің, Аяғына барып бас иіп, Алдияр деп жалынды (Жамбыл).

Бір сөзді. Екі айтпайгын, айтқанын бүлжьппст орычдайтын. Жайнақұлы Баймагамбет елдің кісісі, кедей. Оншақты ауыз сөзді орысша білетін, оқымаған кажырлы бір сөзді, пысық адам (С. С.).

Қол тума. 1. Өз қолында өскен, асыранды. Бұл тұйе — колхоздың өсірген қол тумасы (АТ). 2. Өз қолымеи орнатқан, жасаған. Қилы да қилы заманнан, Қиуа, қиын шамадан, Елестен өрге өзгеріс Октябрь біздіц қол тума (I. Ж-)- Күн атасының бұл қол тумасы да тықдаушыларын бір серпілгіп тастады (Қ. Қ.).

Ортан қолдай. Мынау деген мықты, жарамды. Сонымсн, Құнанбай жүріп кетті.’Қөлігін, жылы шанасын, жол азығын, қос

аттарын шетінен ортан қолдай кып сайлап алды (М. Ә.). Ортан қолдай төрт ұлы болды — шетінен қасқыр (Б. М.)-

Ақ түйенің қарны жарылды. Қарык; боп қалды; ит басына іркіт төгілді. (Ішкені алдында, іигпегені артында болып, молшылыққа батты). Сол күннен бастап Итбай аулында ак, түйенің қорны жарылды (С. М.). Тіпті көнбеіі жатса,»“Шырағым-ау, Баймұқаным келіп, ак, түйсніц қарны жарылып жатқанда, дастарканымның бедерін көрмей кетесің бе?”~ деп, өкпе айтады (Л. Ж-)-