Құстардың көбеюі

Құстардың көбеюі. Құстардың көбею биологиясында бірнеше тамаша прогрессивті ерекшеліктер бар.

Олардың негізгілері мыналар: 1) құстар ұрықтанған жұмыртқаларын арнаулы ұя-ларға салады; 2) жұмыртқалары ата-аналарының денесінен шыққан қызудың әсерінен дамиды. Сондықтан құстар жұмыртқасының дамуы сыртқы ортаның температурасына байланысты емес; 3) Ата-аналары жауларынан ұяларын әр түрлі тәсілмен қорғайды; 4) ата-аналары шыққан балапандарын бағады.
Құстардың жыныс бездерінің жетілуі түрліше: ұсақ торғай тәрізді құстардың жыныс безі 8—12 айда, қарғалар, ұсақ шағалалар, үйректер, ұсақ күндізгі жыртқыштар — өмірінің екін-ші жылында, ал ірі шағалалар, гагарлар мен бүркіттер үшінійі жылында жетіледі.
Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі байқалады. Ұрғашыларына қарағанда еркектерійің дене мөлшерінде, дауысында, пластикалық белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда ұрғашыларынан ірі болады. Бірақ бұл заңдылыққа сәйкес келмейтін қазуарлар, кивилер, тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің түсі ашық, әсем болады. Мысалы, тауық тәрізділерде, Керісінше солтүстікте тіршілік ететін жүзгіш балшықшының (Рһаіагориs) мекиенінің түсі ашық, айқын болады. Бұларда жұмыртқасын еркектері басады.
Тауықтардың, құрлардың және қыргауылдардың әтештері-нің құйрығында қауырсындары және аяқтарының арт жағында мүйізді өсінді — тегеуіріні болады.
Жыныс диморфизмі құстардың бір азғанасында болмайды. Бұл сияқты құстарға пингвиндер, түтік тұмсықтылар, ескек аяктылар, гагарлар, сұр қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір құстардың жыныс диморфизмі (шағалалар, чистиктер, пастушкалар, балшықшылар және торғай тәрізділердің көпшілігі) нашар білінеді.
Көпшілік құстар “күй салтанаты” кезінде монагамды. жұп құрайды, яғни бір еркегі мен ұрғашысы қосылып бір жұп болып жүреді. Қосарланып жүру уақытының ұзақтығы түрлі құстарда түрліше уақытқа созылады. Мысалы, аққулар, ірі жыртқыштар, дегелектер бірнеше жылдарға дейін, кейбір жағдайда өмір бойына жұбымен жүреді. Қаздар, бірқатар үйректер (пеганка, отайка), бірнеше торғай тәрізділер, тек көбею маусымында ғана жұп құрайды. Балапандарын шығарып,ұшырғасын мұндай құстар жұбын ажыратады. Көпшілік үйректер жұмыртқа салар алдында шағылысу кезінде ғана жұп құрап, ұяларын салып болғасын ажырасып кетеді. Кейбір құстар шағылысу кезінде, бірнеше минут немесе сағат қана жұп құрайды. Мүндай құстардың әтештері, бір көбею маусымында, бірнеше мекиендерді ұрықтандырады. Олар күн сайын жаңа жұп құрайтын болады. Шын мәнінде бұл полигамдар, анығырақ айтқанда полигиндер деп атала-ды. Бұған меңіреу құрлар, турухтандар, колибрилер жатады. Табиғи жағдайда нағыз полигиндерге тауыстар, үй құстарынан тауықтар жатады.
Құстардың бір азғана тобында полиандрия, яғни көп этеш-тілік байқалады. Мұндай жағдай ушсаусақтыларда (Тигпісеs), жүзгіш балшықшыларда (Рһаlагориs) және тинамуларда кездеседі.
Құстардың көптеген түрлері шағылысар алдында, еркегі мен ұрғашысы жұп құрап, азғана уақыт бірге жүреді. Мұның өзі олардың жыныс бездерінің толық және тез жетілуіне әеер етеді. Бұл кезде құстардың мінез-құлқы өзгеріп, әр түрлі қимылдар жасайды және қанаттарын үрпитіп, дауыстарын өзгертеді. Мысалы, бұлдырықтар “күй ойнағын” өткізетін тоғайдың ашық алаңдарына түнде жиналады да “күй ойнағына” таң ата кіріседі. Әтештері қанатын сүйретіп, құйрық қанаттарын үрпитіп жайып жібереді. Олар ерекше дауыс шығарып, оның ырғағын өзгертіп әндетеді. Ойындары әбден қызып келген кезде ерекше дыбыс шығарады да әтештері бірімен-бірі таласады. Бұл кезде мекиендері бұталарда немесе тоғайдың ашық жерлерінде оіьь рады.
Гагардың әтештері “күй ойнақ” кезінде, суда айрықша бір қимылдар жасап, тез қозғалады. Ақ кекілік “күй ойнақ” кезінде мезгіл-мезгіл жерден жоғары аспандап ұшып, ерекше қықылықтайтын дыбыс шығарады. Шағылысар алдында арнаулы дыбыс Шығару — көптеген құстарға тән қасиет. Шағылысар алдында дыбыс шығарып жырлау көмекейдегі дыбыс қатпарлары арқылы орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады. Мысалы, таукұдырет “күй ойнақ” кезінде ауада ұшып жүріп, төмен қарай түскенде, құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ “күй ойнақ” кезінде»құрғақ ағашқа орнығып алып, тұмсығымен ағашты үсті-үстіне соғып, дауыс шығарып — “жырлайды” — мұны “барабан сарыны” деп атайды.
Құстардың шағылысу алдында, әтештерінің мінез-құлқының өзгеріп “күй ойнақ” жасауы, сыртқы ортаның негізгі әсерінің бірі болып саналады. И. П. Павловтың айтуынша, сыртқы ортаның осындай әсерінсіз (“сигналынсыз”) мекиендердің шағылыс циклының қалыпты түрде аяқталуы және оған дайындалуы мүмкін емес. Шағылысар алдындағы құстардың мінез-құлқының өзгеруі — олардың жоғарғы нерв әрекеттерінің айқын көрінісі болып саналады.
Жүп құрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі. Құстардың ұясы алуан түрлі, бірақ белгілі бір түрінің ұясы әрқашанда белгілі бір формада салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және ұя салатын ортасының экологиялық ерекшелігіне тығыз байланысты. Құстардың кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді. Мысалы, қайрлар, жалаң тастың үстіне бір ғана жұмыртқа салады. Ешкіемерлер (1—2 жұмыртқасын) арнаулы үя жасамай-ақ топырақтың шұңқыр жеріне туа салады. Кіші зуектер мен өзен крачкалары құмдардың шұңқыр жерлеріне салады. Ұяда төсеніш болмайды, бірақ құм жауып қалмайтындай етіп оның жиегін ұсақ тастармен көмкеріп қояды. Балшықшылар мен тауық тәрізділердің көпшілігі ұяларына аздап та болса құрылыс материалдарын пайдаланады. Жұмырткаларын топырақтың ояздау жеріне салады да ұясының астына болар болмас төсеніш төсейді.
Ағаштарға ұялайтын құстардың да ұяларының бірқатары қарапайым құрылысты болады. Мысалы, кейбір көгершіндер бір азғана бұтақтан құрастырып, оның жиегін көмкермей-ақ ортасын шұңқырлайды да, соған жұмыртқалайды.
Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын осы типтес етіп жасайды, бірак, -олардың ұясы өте қалың болады. Торғай тәрізділердің көпшілігінің үялары күрделірек және ұясының қуысы терең болады. Ұясын жасауға құрылыс материалдар есебінде — құрғақ шөптерді, мүктерді, қыналарды, шаш және қауырсындарды пайдаланады. Шымшықтар ұясының ішін балшықпен сылайды. Орман құстарының ұялары, елеусіз екі бұтақтың айрылысқан жеріне салынады. Кейбір құстар жұмыртқаларын жауларынан қорғау үшін жабық ұялар — “ұя-үйшіктер” жасайды. Мұндай ұя салатын құстарға пеночектардың кейбір түрлері, ұзынқұйрық сарышымшықтар, құрқылтай, тропикалық нектарницалар мысал бола алады. Бұл құстардың соңғы екеуінің ұясы ағаштың
196
жіңішке бұтағына ілініп түрады, сондықтан оған ағаш бойымен өрмелеп жүретін жыртқыштар жете алмайды.
Көптеген құстар ағаштың діңіндеғі қуыстарға ұялайды. То-қылдақтар өзегі шіріген ағаштардың ортасын қуыстап, ұя салады. Қараторғайлар, дүпілдектер, шымшықтар, жапалақтың кейбір түрлері, тотылар және көгершіндер — ағаштардың табиғи қуыс жерлеріне немесе тоқылдақтардың жасаған шұңқырларына ұялайды. Азияның оңтүстігін мекен ететін мүйіз тұмсықты құстар ағаштың қуысына ұясын салып, мекиенін ұя басқан күйінде қалдырып, одан мекиенінің тұмсығы сиғандай тесік қалдырып, басқа жерін сылап, бекітеді. Енді бір құстар тұмсығы-мен немесе аяқтарымен жерді қазып ін жасап, ұяларын сол індерге салады. Інде ұялайтын құстар: жаға қарлығаштары, щуркалар, зимородкалар және балта тұмсықтар т. б.
Жаңа Гвинейдің қорс тауығының ұясының өзіндік ерекшелі-гі бар. Олар құмды топырақтан үлкен етіп шұңқыр қазып, оны шіри бастаған өсімдіктермен толтырады. Оның маңында көп уақытқа дейін болып, қазып температурасын байқайды. Температура 29 градусқа жетсе, ортасын шұңқырлап, сол жерге жұмыртқалап болғасын, үстін шіріген шөпке құмды араластырып, жауып тастайды. Жұмыртқалары күннің қызуының және шөптесін заттардың шірігенде шығаратын жылуының әсерінен дамиды.
Көпшілік құстардың жұмыртқаларының түсі, жұмыртқа сал-ған жердің түсі түстес келеді. Осының салдарынан жыртқыш-тар, ондай жұмыртқаларды аңғармаңды. Мысалы, ешкіемер-дің, шілдердің, кейбір балшықшылардың жұмыртқаларын 1—2 м жерден байқауға болмайды. Торғай тәрізділердің бір қатары, ұясының сыртына мүктерді, қыналарды өсімдіктің жапырағын іліп қояды. Сондықтан да мүндай ұялар бұтақ-тардың жуан буынтығы сияқты көрінеді де, жауына байқалмайды.
Казаркалар әдетте лашындардың ұяларының маңайына ұя-лайды. Лашындар өз ұяларын актив қорғаумен қатар, басқа жыртқыштарды ұясының маңайына келтірмейді. Міне сондық-тан казаркалардың да ұялары аман сақталады.
Шөлдегі торғайлар ұясын дала бүркітінің ағаш бұтағынан жасаған ұясының арасына салады. Сөйтіп, олардың да ұясы аман сақталатын болады.
Құстар амфибилер мен рептилилерге қарағанда жұмыртқа-ны аз салады. Құстар түрлеріне қарай 1—25-ке дейін жұмыртқа салады. Қайрлардың, чистиктердің көпшілігі, кейбір ірі шағалалар және ірі күндізгі жыртқыштар бір ғана жұмыртқа туады. Көгершіндер, колибрилер, тырналар, гагарлар, кейбір ешкіемерлер мен чистиктер көбінесе екі жұмыртқа салады. Шағалалардың көпшілігі үш жұмыртқа, ал балшықшылардың жұмыртқасы төртеу болады. Ұсақ жыртқыштар, кейбір торғай тәрізділер 5—6 жұмыртқа салады. Қаз тәрізділер, тауық тәрізділер
және кейбір торғай тәрізділер, бұдан да көбірек жұмыртқа са-лады. Мысалы, барылдауық үйрек 6—14 жұмыртқа, сұр үйрек-тер 7—13 жұмыртқа, сұр кекілік 12—26-ға дейін жұмыртқа салады.
Қызылшақа балапан шығарушы құстардың жұмыртқасы-ның санынан, ширақ балапан шығаратын құстардың жұмыртқасы көбірек болады, Ол ширақ балапанның қиындықсыз тез өсуіне байланысты. Әйткенмен мұндай заңдылық әрқашанда сақтала бермейді. Мысалы, ширақ балапан шығаратын шағалалар мен балшықшылар 3—4 жұмыртқа туса, қызылшақа балапан шығаратын торғай тәрізділер 10-нан артық жұмыртқа салады. Тағы бір ескеретін жағдай, бір түрге жататын құстар-дың ішінде көп жұмыртқа туу солтүстік ендікте ұялайтын құстарға тән. Ол солтүстікте күн ұзақ, ‘Сондықтан балапандары көп болса да, азық тауып бере алады; екіншіден, солтүстікте күзде күн салқындаранда және оңтүстікке қарай ұшқанда бір-нешеуі өліп шығын болуы мүмкін.
Жұмыртқаны ата-анасыньгң біреуі немесе мекиені мен әтеші кезектесіп басып, балапан шығарады. Тауық тәрізділердің көпішлігі, торғай тәрізділер, қаз тәрізділер, жапалақтар, кейбір күндізгі жыртқыштар мен балшықшыларда балапандарын тек қана мекиендері басып шығарады. Австралияның және Американын, түйеқұстары, тинаму, кейбір балшықшылар, мы-салы, біздің солтүстіктегі плавунчиктерде жұмыртқаларын әтештері басып, балапан шығарады. Қалған құстардын, әтеші мен мекиені кезектесіп басады.
Құстардын жұмыртқаларын басу мерзімі, олардың түр өз-гешелігіне және жұмыртқанын мөлшеріне байланысты бола-ды. Балапандары ширақ болатын құстар, әлсіз, қызылшақа балапан шығаратын құстарға қарағанда ұзағырақ басады. Ұсақ торғай тәрізді қүстардың жұмыртқаларының дамып, балапан шығару мерзімі 9—14 күн; кара тоқылдақтың жұмыртқасы — 14 күн, қарғалардікі—17—20, қырғи — 31—35 күн, бүркіт — 44 күнде балапан басып шығарады. Балапандары ширак болатын құстарда: тауқұдірет—17—18 күн, кекіліктер — 21 күн, қырғауыл — 21—25 күн, құр — 23 күн, жабайы үйректер— 24—28 күнде жұмыртқасын басып, балапан шығарады.
Жұмыртқадан шыққан балапандардың ширақтық дәрежесі түрлі құстарда түрліше болады. Осыған сәйкес ширақ балапан шығарушылар және әлсіз, қызылшақа балапан шығаратындар болып екіге бөлінеді. Ширақ балапан шығарушы құстардың балапаны — жұмыртқадан шыққанда көзі ашык, денесі ма-мықпен жабылған, өзі жүріп жемді шоқи бастайды. Құстардың бүл түріне көбінесе жерде және суда мекендейтін: тауық тәріз-ділер, дуадақтар, жылқышылар, қаз тәрізділер жатады. Әлсіз, қызылшақа балапан шығарушылардың балапандары — жала-ңаш, кейде аздап та болса қауырсыны болады, көпшілігінің кө-198
зі жұмулы, әлсіз болады. Ата-аналары ғана қоректендіреді. Балапандары әлсіз, қызылшақа болатын құстарға: торғай тә-різділер, тоқылдақтар, сұр қарлығаштар, көгершіндер, колибрилер, көк қарғалар, зимородкилер, ескек аяқтылар жатады. Жапалақ және күндізгі жыртқыштарда әлсіз қызылшақа балапан шығарады. Бірақ, бұлардың балапаны біршама жетіліп, денесінде мамық болып туады; ал күндізгі жыртқыштардың балапанының көзі ашық болады.
Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі. Құстардың тіршілігі, басқа жануарлардікі сияқты, белгілі биологиялық ритмге байланысты. Биологиялық ритмі — тіршілік жағдайының маусымды өзгеруіне және түрдің ортаға бейімделуіндегі тұқым қуалаушылық сипатына байланысты. Қорыта келгенде құстардың жылдық тіршілік циклі көптеген биологиялық фазадан құралады, сол кезде қандай болмасын бір биологиялық қүбылыс басымырақ болады. Мысалы, шағылы-су, жұмыртқа басу, түлеу т. б.
Құстардың жылдық биологиялық циклінің негізгілері мыналар:
Көбеюге дайындық — құстардың тіршілік жардайларының күрделі жиынтығының заңды әсерлерінің нәтижесінде байқалатын, туа пайда болған инстинкт. Бұл көпшілік жағдайда “сигналдық” (И. П. Павловтың айтуынша) сипатта болады. Жыныстық инстинкті қоздырушы факторлар: тәулік ішіндегі күн жарығыньщ заңды өзгеруі және климаттық басқа ерекшеліктері, әтештерінің болуы және олардың мінез-құлқындағы өзгерістер (“күй ойнақ”), ұя салған ландшафтаның ерекшелігі, ұяның өзі т. б. факторлар.
Бұл күрделі құбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв системасының әрекеті шешуші роль атқарады. И. П. Павлов оны; “физиологияның үлкен бөлімі — нерв системасы, негізінен организмнің жеке органымен емес бүтін организммен ортаның арасындағы қарым-қатынасын қалыптастырады” деп жазған болатын. Көбеюге дайындық жасау, жұп құрау, ұя салу үшін белгілі территорияға ие болудан басталады. Бұл дайын-дық мерзімінің ұзақтығы түрлі құстарда түрліше болады. Торғай тәрізділердің көпшілігі ұя салмаған уақытта бірнешеуі бірігіп,топтанып жүреді де, көбею алдында, көктемде жұп құрайды.Бұл жағдайда ұялайтын жеріне алғаш әтештері ғана ие болады да, оған кейлн мекиендері қосылады. Қаз тәрізді-лер мен жыртқыш құстар қыс ішінде жұп құрап, ұя салатын жеріне қалыптасқан қосақ түрінде келеді. Жыртқыш құстарда ұялайтын жеріне әтеші мен мекиені бірге ие болып, балапан-дары ұшқанша жұбын жазбайды. Мұндай жағдайды қаз тәрізділерде де кездестіруге болады.
Балапан шығару кезеңі — құстардың шағылысу, ұя жасау, жұмыртқа салу, жұмыртқа басу және балапандарын қоректендіру сияқты бірінен сон, бірі келіп отыратын өте ма-ңызды биологиялық құбылыстарды қамтиды. Бұл уақытта құс-тар ұясының маңында болады, тек қана балапандарына жем іздеген кезінде ғана ұясынан қашықтап кетеді.
Құстардың түлеу кезеңі — түрлі кұстарда түрліше болады. Көпшілігінде құстар көбейгеннен кейін ғана түлейді. Балапандарын жұмыртқадан тек қана мекиендері, немесе көпшілік жағдайда мекиендері басып шығаратын құстарда әтештері ерте түлейді. Бірқатар құстар біртіндеп ұзақ уақыт түлейді, ол кезде олардын, активтігі аздап та болса да бәсеңдейді. Мекен еткен жерін өзгертпей, тасалау жерді тауып, сол жерде болады. Оған торғай тәрізділер мысал болады. Ал тауық тәрізділердің түлеуі өте тез орындалады, сондықтан олар түлеу кезінде таса жерде жасырынып тіршілік етеді. Қаз тәрізділердің де түлеуі өте тез орындалғандықтан, олар уақытша үшу қабілетін жояды, соған сәйкес су жағасының меңіреу түкпірлеріне ауысады.
Құстардың түлейтін орны қоректік заттарының шамасымен емес, құстардың қорғану, жасырына алу ерекшелігіне сәйкес таңдалып алынады. Құстар түлеу кезінде өте арықтап ке-
теді.