Педагогикалық процестін белгілері, сапалары мен қасиеттері

Педагогикалық процестін белгілері, сапалары мен қасиеттері.
Тұлғаны қалыптастыру ұзақ процесс, ол қарама-қайшылықтарды шешумен бұл іс-әрекеттегі ересектердің мәдениеттердің заттық өзгерілген формасын субъектінің әрекеттік қабілеттеріне өзгерту (распредмечивание) мен көзқарас формасындағы адамзаттың әрекет күштері мен қаблеттерінің заттық формаға ауысуының (опредмечивание) бірлігі (Ж.М. Абдильдин).

Демек, егер педагогикалық процестің түпкі мақсаты адамның тұлға ретінде қалыптасуы болса, оңда педагогикалық процестің элементар бірлігі, оның «кереге көзі» бастапқы абстракция болып «қалыптасудың қас қағым сәті» (педагогикалық жағдаят) болуы керек. Нақгылы шындыктан тыс алынған педагогикалық, тұлға қалыптасуының қас қағым сәті ретінде, бастапқы абстракцияның көрсеткен талабына толық сәйкес келеді, қатынасушылар негізгі қарама — қайлықгардың ерекшеліктеріне.
Бұл процестің ең кіші бірлігі, одан әрі оны тану сапалық қасиеттерін жоғалтпай мүмкін болмайды.
Педагогикалық шындыкқа тән көп жақы болады, нақгылықтан көңіл бөлу (орыны, уақыт, себеп- салдар және пайда болуы, жағдайы, қатысушылдрдың жас ерекшеліктері, әлеуметтік жағдайы, психофизиологиялық ерекшеліктері, іс — әрекеттің мазмұны мәні тәсілі) барлық жағдайда айқын бола түседі, «қалыптасудың қас қағым сәті» арқылы педагогикалық процесс ішіндегі тұлға қозғалысымен дамуын көруге мүмкіндік туады (1 суретті қараңыз).
Тұлғаның қалыптасуы даму барысында негізгі қайшылықтарды жеңуде жүзеге асады. Бірақ бұл үшін, бөліну болған жән -ересектер ( ұстаздар, ата-аналар) распредмечиванияның қызметін алады, яғни, әлеуметтік тәжірибеде алынған ( опредмеченных ) іс -әрекет тәсілдерін айқындаушы. Сонымен бірге қозғалыс формаларындағы адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің
I — педагог
II — сынып ұжымы
III — қосаркы сыныптарының ұжымы
IV — жалпы мектеп ұжымы заттық формаға ауысуы (опредмечивание) жүзеге асады. Тұлғаның іс — әрекет субъектісіне алмасуы, оқушының даму процесінде қалай болатындығы көрінеді.
Белгілі бір уақытқа дейін окушы өз бетімен әлеуметтік тәжірбиені іс — әрекетке ауыстыра (распредмечивание) алмайдьі, яғни мазмұннан іс — әрекет тәсілдерін ала алмайды («бұны қалай істеуге болады»). Сондықтан ол басқа «ұстаз — оқушы» жүйесінің бөлігі болады. Оқушы өз бетімен өзін — өзі бағалауды қалыптастыра алмайды. Өзін бағалау басында оның әрекет нәтижесін басқалардың бағалауы керек. Сондықтан, оған басқа адамдармен қарым — қатынаста болу қажет. Осыдан барып басқа «оқушы -оқушылар» жүйесі пайда болады. Ол бұл алғашқы ұжым сатысы, онда оқушы білімдерді және жаңа әлеуметтік ролдерді меңгеріп дайындалады, бұл алға қойған өміріне белсене қатысуын қамтамасыз етеді (И. Кон).
Барлық мәдени байлықтарды және іс — әрекеттер түрлерін меңгеру пәндік оқыту арқылы жүргізген тиімді. Бұнымен тағы бір жүйенің пайда болуы байланысты, оған мұғалім «сынып ұстаздары» элементі ретінде кіреді. Сынып ұстаздарының балалардың бастапқы ұжымы мен өзара әрекеттері барысында жоғары деңгейдегі жүйе «сынып ұстаздары» «сынып оқушылары» пайда болады.
Қоғамдық өмірге оқушылардың қатысу тәжірибесін қалыптастыру, педагогикалық процестің оқудан тыс кеңістігіңде көптеген іс — әрекеттер түрлерін меңгеру барлық оқушылардың өзара әрекеттерін және ұстаздар тарапынан басшылық болуын қажет етеді. Сондықтан да мектеп үшін макро жүйе «мектеп ұстаздары — мектеп оқушьшар коллективі» қалыптасады. Қоғам бұл жүйеге қатысты жүйе ретінде болады, сонымен, «мектеп-оқушылар» жүйесінің өмір сүруі қызметі (жағдайыньщ өзгеруі) мектептің педагогикалық процессі болады
Педагогикалық процесті қысқаша абстрактылықтан («қалыптасу қас қағым сәті») бірінші деңгейдегі жүйеге (адам) көтерілу арқылы сипаттау және одан әрі одан да жоғары деңгейдегі жүйелерге көтерілу жалпы білім беретін мектептің олардың типтерінен тәуелсіз педагогикалық процестің жүйе ретіндегі бірқатар белгілерін көрсетеді:
-бұл әлеуметтік жүйе адамдардың өзара әрекеттері арқылы өмір сүреді;
-мектеп педагогикалық процесі көп деңгейлі және поли құрылымдық
құбылыс, себебі ол өзіне кейінгі деңгейдегі жүйелерді «жинайды;»
-жүйе тек іс — әрекетпен алмасуда ғана өмір сүреді: егер ұстаздар
әртүрлі іс — әрекеттер, тәсілдеріне (адам тегі күшін) оқытса, онда
оқушылар, оларды меңгере отырып педагогикалық процестің белсенді
қатысушылары болады, тек репродуктивті ғана емес, қайта кұру
творчестволық белсенділікке дайын болады;
-педагогикалық процесте мұғалімнің басқару объектісі оқушылардың
іс — әрекеті болады;
-іс — әрекеттің барлық элементтері ( мақсат, міндеттер мазмұны және
т.б. ) жүйе компоненттері болады, себебі іс — әрекеттің элементтерін,
бөліктерін баланың меңгеруі үшін әрине, үлкендердің, ата-аналардың,
ұстаздардың іс — әрекеті осыған бағытталуы керек; педагогикалық процестеп мұғалімнің басқару заты іс — әрекет субъектілері арасындағы қатынастар болады, олар арқылы субъектілердің өзара әрекеті мен дамуына тиімді жағдайлар қамтамасыз етіледі.
Педагогикалық процестегі басқару катынастарынын қабаттары
II — Пән мұғалімі
III — Сынып
IV — Параллель сыныптары
V — Мектеп
Көрсетілген белгілер негізінде келесі анықтама жасауға болады: педагогикалық процесс ұстаздардың қатысуымен және басшылығымен жүзеге асатын оқушылардың бірлескен іс — әрекеті, ол әлеуметтік тәжірибені меңгеруге және әрбір оқушы дамуға және өзін еңбекте, қоғамдық өмірде жүзеге асыруға дайын тұлғасын қалыптастыруға бағытталған. Бұл анықтамадан педагогикалық процесс оқу және оқудан тыс аймақтарының бірліктігінің қажеттігі туады, ал ол оқушьшар үшін тұлға қалыптасуының басты жағдайы болады және сол процестің өзінің біртұтастығын көрсетеді.
Сонымен бірге ұсынылып отырған анықтаманың мазмұны тұтас педагогикалық процестің бірқатар қасиеттерінде көрсетеді: педагогикалық процесс әлеуметті жүйе оның өмір сүруі, қызмет істеуі оған
қатысушылардың арасындағы іс -әрекеттері алмасуымен анықгалады;
ынтымақтастық оқушы ( тек қана ұстаздармен ғана емес, мұғалімдермен, бір- бірімен де) үшін әртүрлі іс — әрекеттердің
тәсілдерін тезірек меңгерудің , яғни педагогикалық процестегі іс – әрекет субъектісінің қалыптасуының жағдайы болады;
«ұстаздар — оқушылар» жүйесінің біртұтастығы педагогикалық процесс ішіндегі әртүрлі деңгейдегі жүйелердің өзара әрекеттері барысындағы мақсат пен нәтижелердің бірлігімен анықталады;
педагогикалық процестің негізгі интегративтік қасиеті әртүрлі тектегілердің бірлігі деп есептеу керек, ондағы үздіксіз өзара қиылыстағы жүйелердің оқушылар тұлғасының қалыптасуына әсері іс — әрекет субъектілерінің (ұстаздар мен оқушылардың) қайта құру белсенділігімен анықталады.
Объектінің (педагогикалық процесс) сапасы онын қасиеттерінде
көрінеді, оларсыз педагогикалық процесс өзіңдік ерекше.ліктерінен
айырылады:
белсенділік пен қатынастың бірлігі, процеске қатысушылардың
барлық субъектілерінің ұйымдастырылған бірлескен дербес іс –
әрекеттері; әртүрлі сатыдағы жүйелердің қызметінің арнайы
мамандануы; субъектілердің өзара әрекеттері нәтижесінде пайда
болатын әртүрлі қарым — қатынастарының жиынтығы.
Педагогикалық процестің сапалары мен қасиеттері қызмет ету жағдайларын объективті талап етеді. Сонымен педагогикалық процесс, өзін біртұтастық ретінде субъектілердің өзара әрекеттегі арнайы ұйымдастырылған іс — әрекеттерін бөле көрсете алады. Егер әрбір субъектінің жетістіктері болса,онда «ұстаздар — оқушылар» жүйесінің тұрақтылығымен өзін — өзі дамыту мәселесі шешіледі.