1—IX сынып оқушыларымен жүргізілетін үлгі тәрбиелік істер

Тұлғаны жан-жақты дамыта тәрбиелеуге арналған жаңа шешімдерді іздестіру тәрбиелік үрдістің тұтастық идеясын тұрақтандырудың қажеттігін туғызады.

Соңғы он жылда тәрбие үрдісі шынына келгенде оның құрылымындағы жекелеген үрдістер жиынының жалпы саны ретінде қаралып келді. Бұл үрдістер тәрбие ісін ұйымдастыра да, жетілдіре де алады деп саналды. Бұдан басқа тұлғаның тұтастай қалыптасуына емес, оның жекелеген сапаларын қалыптастыруға көңіл бөлінді, сонымен бірге тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуының

ұстанымы бұзылды.

Тәрбие үрдісін осы заманғы жағдайдағы түсінік бойынша тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің бірлескен мақсатқа жетуге бағытталған өзара тиімді әрекеті, ынтымақтастық әрекеті деуге болады.

Еңбектің бірінші бөлімінде бүгінгі күнгі өмір талаптарынан шыққан тәрбиенің мақсаты белгіленген. Осы негізгі мақсатты нақтылай келш, қазіргі қоғамды ізгілендіру мен демократия-ландыру үрдістерінде, нарықтық қатынастарға көшіп отырғанда, жалпы адамзаттық құндылықтарға және тәрбиенің осы заманғы теориясына сүйене отырып және Қазақстанның ұлттық, әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, оның ішкі мүмкіндіктерін өздігіне толық пайдалануға даяр белсенді, іскер, қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін сезінетін, сонымен бірге қайырымды және тапқыр, қоғамдық талаптарға икем, жеке басының мүдделерін қоғам мүддесімен ұштастыруға қабілетті, жеке бастың құндылығын бағалай білуші, жоғары ойлы, адал, ұлтгық санасы оянған, басқа да ізгі қасиетгері жетілген, жан-жақты мәдениетгі азамат тәрбиелеу керекгігін еске саламыз.

Уақыт талаптарына байланысты тәуелсіз республикамыздың жалпы білім беретін мектептерінде тәрбие жұмысының негізгі түрлері сақталғанымен, оларға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі. Ең бастысы сол — мектептегі сабақтарда, сыныптан тыс және мектептен тыс уақытта “мұғалім мен оқушының” өзара қатынасында қажетті білім көлемін игерту арқылы ғылыми көзқарастар негізін қалыптастыруға қамқорлық жасалуы керек. Сонымен қатар, тұлғаны рухани-адамгершілік құндылықтарымен байыту көзделуі керек, соның нәтижесінде оқушылардың жоғары қабілеттілігі дамиды, еңбекке, табиғатқа, өнерге, айналадағы адамдарға саналы қатынасы орнайды, тиісінше өзін қоғамда ұстай білушілігі қалыптасады.

Бұл қарым-қатынастар өмірде төрт түрлі топтың құрылуы бойынша жүзеге асырылады.

Бірінші топқа тұлғаның әлеуметтік бағыттылығын айқындайтын оқушылардың дүниетанымын, көзқарасын, сенімін қалыптастыру жатады Екінші топ орнықтырылатын ізгі қарым-қатынасты құрайды. Бұған Отанға, басқа елдерге және халықтарға деген көзқарас енеді; ‘

— еңбекке көзқарас;

— қоғамдық-халықтық, ұлттық игілікке ұқыпты қарау және табиғатты, қоғамның материалдық құндылығын қорғай білу;

— қызмет міндеттерін орындауға (тәртіптілік) көзқарас;

— өзіне және басқа адамдарға көзқарас (ұжымшылдык, адалдық, өділдік, қарапайымдылық, кішіпейілділік, достық, жолдастық, үждандық және т. б.).

Үшінші топты тұлғаның эстетикалық көзқарасы құрайды (өнерді танып білу, өнерге деген сүйіспеншілік, өнер саласындағы шығармашьшыққа талпыну).

Төртінші топ тұлғаның дене шынықтыруға деген көзқарасынан тұрады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келіп, бүгінгі мектептің тәрбие жұмысының мазмұнына төмендегілер енеді деп айтуға болады: а) тұлғаның (балаңың) ғылыми көзқарасын қалыптастыру; ә) оқушыларды ізгілік мұраттарға тәрбиелеу; б) оқушылардың эстетикалық талғамын қалыптастыру; в) дене тәрбиесін жетілдіру.

Ең бастысы, төрбие ісі оқушылардың ізгілік деңгейін, адамгершілік жағынан тәрбиелілігін арттыруға бағытталуы тиіс.

Қызметтің, іс-әрекеттің — ролі ортаға қарағанда басқаша болғаньшен тұлғаның дамуының маңызды факторы болып саналады. Атап айтсақ, қызмет белсенділіктщ адамдық түрі (ол адамға ғана тән). Бұл белсенділіктің өзгешелігі сонда — оны санамен, соның ішінде санадағы нәтиженің бейнесімен — мақсатымен реттеуге болмайды. Іс-әрекет қажеттіліктерден туындайды. Қажеттіліктін іс-әрекетпен “кездесуі” арқылы соның дәлелі немесе қызмет туғызуға түрткі болады. Іс-әрекет схема бойынша жүзеге асырылады; субъект — объект — субъект — адамның белсеңді іс-әрекеті, ал объект — белсенділікті тұғызушы орта (ұстаз — оқушы — ұстаз).

Іс-әрекет көптеген ұсақ бөліктерден — әрекеттерден тұрады. Әрбір әрекетке өзінің жеке мақсаты мен міндеті сәйкес келеді. Әрекеттер үрдісінде сыртқы себеп-салдардың ішкі жоспардағы әрекетке ауысуы мүмкін. Ол әрекеттерде жеке себептердің болмауына байланысты. Олар жалпы себепке — қызмет себебіне бағынышты болады. Сондықтан әрекетгің сыртқы (байқалатын) және ішкі ой қорыту жағы болады.

Тәрбиешінің тікелей тәрбиеге бағытталған қызмет түрлерінен өзгешелеу мақсатта педагогикада тәрбиешілік қызмет және тәрбиелеушіге жағдайлар жасау жөніндегі қызмет деп ажыратылады.

Соңғы жылдары мектептің тәрбиелік қызметін жасау жөніндегі түрлі бағыттардың арасында тәрбиелік істі ұжымның шығармашылықпен ұйымдастыру әдісі өзін ақтады.

Тәрбиелік іс — тәрбиеленушілердің нақты қызметінің түрі, үлгісін ұйымдастыруы және жүзеге асыруы. Тәрбиелік істің ерекшелік белгісі — қажеттілік, пайдалылық, жүзеге асырушылық.

Тәрбиелік үрдіс толастамайтын тәрбиелеушілік істердің тізбегінен тұруы керек. Тәрбиелік іс ұжымдық және шығармашылық сипатқа ие болады және ұжымдық тәрбиелік істер деп аталынады. И.П.Ивановтың айтуынша, тәрбиелік іс “Қамқорлық, еңбекпен және ойынмен, шығармашылықпен және жолдастықпен, өмір қиялымен және қуанышпен толтырылған айқын ұйымдастырудың әдісі, сонымен бірге негізгі тәрбиелік үрдіс”. (И.П.Иванов, “Тәрбиелік шығармашылық істердің энциклопедиясы” М,1989 с. 3-4).

Бұл орайда, біріншіден, төрбие ісінде төрбиешілердің оқушьшармен бірлестіктегі өзара өрекеттерінің түрі мен тәсілі маңызды роль атқарады. Екіншіден, тәрбие ісінің негізіне — қызметтік және кіріктірушілік сияқты екі көзқарас жатады. Іс-әрекет оқушылар қызметінің жалпы-адамзаттық мәдениетті игерудей жоғары ой-танымдық, еңбек, көркем-эстетикалық, экологиялық, экономикалық, құқықтық сияқты алуан түрін ұйымдастыруды қажет етеді. Ал екіншіден іс-әрекеттің барлық түрінің, педагогикалық үрдісте бірыңғай бағыттыға табиғи “жетілдіруін” талап етеді.

Тәрбие ісінің мәні бір мезетте адамгершілік, эстетикалық, саяси, жоғары ойлы ықпалдың болуы керек. Сонымен бірге іс~әрекеттік көзқарас тәрбиенің бағыттылығын көрсетеді, оның мазмұндық сипатын айқындайды.

Егер тәрбиелік істерді білімнің оңашаланған жүйесі деп қарайтын болсақ, онда олардың сан алуандығына қарамастан мектептерде олардың бәрінің негізінен біркелкі құрылатынын байқауға болады.

Педагогке кез келген тәрбиелік істі ұйымдастыруда төмендегі кезеңдерді бөліп алып қарауға тура келеді:

1) мақсаттылықты көздеу (жағдайларды талдау, тәрбие ісінде басты бағытты және мақсаттарды қалыптастыру); 2) жоспарлау; 3) ұйымдастыру және даярлау; 4) істі тікелей жүзеге асыру; 5) қол жеткізілген нәтижелерді талдау. Осы кезеңдерді қарастырып көрейік.

Мақсаттылықты көздеудің және тәрбие ісін жоспарлаудың қайнар көзінің бірі ретінде тәрбие істерін жүзеге асыратын сол кезеңнің әлеуметтік жағдайы болып табылады. Бұл жағдай еліміздегі жіне әлемдегі қоғамдық оқиғалармен, мемлекеттік мерекелермен, мерейтойлық күндермен, үкіметтің қаулыларымен, қоғамдық мәні бар идеялармен, сондай-ақ күнделікті өмірдегі оқиғалармен орайлас келіп отырады. Тәрбие істерін ұйымдастыру мені өткізудің қайнар көзі ретінде тұлғаның бойында қажетті^; сапалар мен белгілердің қалыптасуына педагогикалық диагноз қызмет етеді: Тағы бір қайнар көз — белгілі кезеңде оқу—тәрбие орындарындағы жұмыстардың жалпы бағыттылығы. Осы қайнар көздерді бірлікте ұстау’ (жағдайды талдау және мақсатты қалыптастыру); істі жоспарлау; істі ұйымдастыру; (істі жүзеге асыру; қорытындысын шығару) тәрбие ісін өмірлік күшпен толықтыру және олардың сонылығын, бағыттылығын қатесіз айқындап беру болып табылады.

Басым тәрбиелік мақсат (әдетте бұл мақсат адамгершілікке тәрбиелеуді мақсат етеді) нақты істердің міндеттерін белгілейді. Әрбір істе тәрбиенің жалпы бағыттарының бір-бірімен үйлесуін (ой, дене, еңбек және т.б. бағыттағы) және өзекті идеяларды айқындау бөлініп шығады.

Мақсаттылықты көздеу кезеңіндегі педагогтың міндеті — әлеуметтік жағдайды ескеру, өзінің тәрбиелік қызметін басты мақсатқа бағындыру, ұжымның және оның жекелеген мүшесінің тәрбиелік деңгейінің диагнозын қою, содан соң болашақ істе қарастырылатын мәселелерді оқушылардың қабылдауға даярлық деңгейіне педагогикалық тыңғылықты талдау жасау. Нәтижесінде сұрақтарға барынша айқын жауаптар алынуы керек а) тәрбиелік әсер етуге бағыттайтын ұжым қандай? ө) осы бағыт бойынша оның даму деңгейі қандай? б) істі жүзеге асырудың нәтижесінде не нәрсеге қол жеткізуге болады? в) тәрбие құралдарының қандай жүйесімен жоспарланған нәтижеге қол жеткізуге болады?

Сондай-ақ өткен кездегі тәрбие жұмыстарында тәжірибе жүзінде ашылған кемшіліктерді талдауға көңіл аударылады. Қолға түскен ақпараттарды өңдеп болған соң тәрбие ісінің мақсаты алгоритм бойынша қалыптасады: ұжымның және жеке тұлғалардың жайы — педагогтың және оқушылардың мүмкіндіктері.

Мақсатты айқындау және нақты міндеттер. Әр түрлі оқушылар бірлестіктерінде жүргізілген жұмыста одағы жеткен табыстар озат тәрбиешілердің жұмыс тәжірибесін қорытып, жүйелеуге жоғары нәтижеге жету жолын жеңілдететін бірқатар ұсыныстарды (ережелерді) ретке келтіруге мүмкіндік береді,

Тәрбие тиімділігінің маңызды шарттары мыналар болып табылады:

1. Тәрбие істерінің нақты міндеттерін терең ұғыну. Бұл міндет-тердің ешбір зорлықсыз шеберлікпен түсіндірілуі және оқушылар-дың оларды өздерінің міндеттеріндей терең сезіне орындауы үшін олардың ой-санасына жеткізілуі керек.

2. Кез келген тәрбие ісі қызметтік және кіріктірмелік көзқарас негізінде жобалануы керек. Біріншіден жанды, шығармашылық түрде, тәрбиеленушілердің өздерін қызықтыратындай болуы талап етіледі және күш-жігер жұмсауды қажет ететін қозғалысты істерді таңдауға бағытталады.

Ал екіншіден педагогке бір істен әржақты тиімділік алуға көмектеседі.

3. Кез келген істе одан кейінгі міндеттердің бәрі шешімін табатын болу үшін басты буынды бөліп алуға ұмтылған жөн.

4. Тәрбие ісінің мазмұнын оны жүзеге асырудың міндеттері мен шарттарына байланысты айқындау керек. Материалды оқушьшардың қызығушылығын туғызу үйіне тәрбиеленушілерге ықпал ететіндей, дұрыс бағдар беретіндей және, оларға сүйенетіндей дәрежеде іріктеп алу керек.

5. Тиімді әдістерді, тәсілдерді және құралдарды тәрбие ісінің әр кезеңі үшін жобалап отыру қажет. Мұнда әдістердің әр оқушының белсенділігін, ынтасын, өздігінен жұмыс істеуін молынан қамтамасыз етуін еске ұстаған жөн.

6. Төрбие ісін даярлау кезінде үйымдастырушылықтың барынша дүрыс болуына көңіл бөлу қажет. Кез келген тәрбие ісі тәрбиеленушілер үшін “ұйымдастыру мектебі” болып саналады. Тәрбие ісін даярлау ынталықты, талап қоюшылықты, көпшіл болуды, міндетті бөлісе білушілікті, жағдайларға тиімді бағдар таба білушілікті және мұғалімдермен, құрбыларымен өзара қарым-қатынас жасауды қажет етеді.

7. Тәрбие істері бір үлгідегі шаблонға төзбейді, олардың айырмалық белгілері — икемділік және ауқымының кеңдігі. Олар түрлі қажеттілікті, әр тәрбиеленушінің қызығушылығы мен қабілеттерін молынан пайдаланумен шығармашылық тәсілдің жүзеге асырылуын талап етеді.

8. Тәрбие істері алуан түрлі болуы керек. Жарқын қызықты істерді тәрбиеленушілер есінде ұзақ сақтайды, істің ал бір істің әлденеше қайталануы кері әсерін тигізеді. Оларды әр сыныптың нақты жағдайларының арақатысын, әр оқушының жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін және дербес ерекшеліктерін есепке алумен жетілдіріп отырған жөн.

9. Өткізілетін төрбие ісінің тиімділігінің басты шарты педагогтың оқушылардың әсерленушілігіне, түрлі сезімдеріне сүйене білуі болып табылады.

Әрбір тәрбие ісінде тәрбиеленушілердің жүрегіне жақын, оңды белгілерді дамытуға, тұрақты берік өмірлік көзқарасты қалыптастыруға, айналадағы шындықты дұрыс түсіне білуге көмегін тигізетін жайларды таба білу керек.

Тәрбие ісін жоспарлау кезеңі мақсаттылықты көздеудің соңынан келеді. Бұл кезеңде педагогтың алдында тәрбиеленушілермен бірге қызметтің бағыттастылығы, әр атқарылатын әр істің бөлшектері және қатысушылар арасындағы міндетті бөлісу сияқты маңызды міндеттер тұрады.

Педагогтың қызметі тәрбиеленушілердің жұмысын жоспарлы түрде ұйымдастыру. Сондықтан тәрбие ісі тәрбиеленушілер қатысымен жоспарланады, дәлірек айтқанда, балалардың тәрбие ісін даярлауы мен қатынасы сынып жетекшісінің басшылық жасауымен бірлесе қызметтестікте шығармашылықпен өткізіледі. Олай болмағанда, тәрбиелік іс оқушылардың жеке ісі емес, формальды өткізілген шара болып қалады.

Ең бастысын ұмыт қалдырмау, белгіленген бағыттан ауытқып кетпеу және қойылған мақсатқа жету үшін тәрбие ісінің қалай орындалатынын жоспарлау мен ұйымдастырудың сапасына байланысты болады. Мәселені көп боп жасай отырып, бірден шешу керек.

Егер жетекші (басшы) төмендегі ұсыныстарды есепке алатын болса, тәрбие ісін жоспарлау табысты болады: тәрбиеленушілердің даярлық деңгейіне сүйенген, олардың жас және жеке бастық ерекшеліктерін есепке алған жөн.

Тәрбие ісін жоспарлау өте жауапты іс, сондықтан оқушы жұмыс істейтін әр бөлімді міндетті түрде басқа бөлімдерімен нақты байланыста болатындай етіп ұйымдастыру керек. Солай болғандықтан, жоспарлауды кешенді сипатта іске асыру көзделеді.

Мақсаты мен міндеті бойынша тәрбие ісінің көп түрлері қамтылады: әдептілік, әлеуметтік-бағдарлық, эстетикалық, танымдық, спорттық, экологиялық, экономикалық, құқықтық, еңбектік болып, көп түрге бөлінеді.

Тұлғаның қоғамдық мәнге иелік сапасы басымдық мақсатта болып, ол шартты түрде әлеуметгік-бағдарлық деп аталады. Тәрбие ісінің басты мақсаты оқушылардың бойында үкіметтің қоғамдық органдарына, құқықтық тәртіпке және т.б. әлеуметтік көзқарас жүйесіне қатысуды қалыптастыру болып табылады.

Тұлғаның қоғамдық сапасының мазмұны қоғамда, едде, әлемде болып жатқан жағдайлардың бәріне оның тікелей қатыстылығын көрсететін азаматтық көзқарас сияқты маңызды көзқарасты қалыптастырумен қорытындыланады. Өйткені қазіргі жағдайда азаматтық сезімнің жоғары дәрежелік маңызы бар. Мәселен, оқушы бойында жауаптылық ретінде сезімді қалыптастыру ұлғаның басқа да аса маңызды әлеуметтік-адамгершілік сапасына байланысты. Өйткені (түсініп алу қажеттігі) әлеуметтік қарым-қатынастарды игеруге біртіндеп, елеусіз көшу сол арқылы болады.

Жауаптылық адамның қылықтарында, әрекеттерінде пайда болады және мінез-құлықтың міндетті өлшемдері мен ережелерін саналы орындауын көрсетеді. Ол азаматтық, саяси, адамгершілік, жанды құқықтар мен міндеттерге қарым-қатынасты сипаттайтын бұған дейін туған ойлар мен әрекеттерге сәйкес ойдың үнемі күшейіп тұруын және дағдылардың қалыптасуын талап етеді. Осындай қатынастардың арқасында адам түрлі жағдайларда мінез-құлықтың түзу жолын табады. Жауаптылықты, төзімділікті, табандылықты, тұрақтылықты, өзін ұстай білуді талап етеді. Осының негізінде еріктікке ие болады, бірақ қатынасқа қажетті басқа да адамгершілік сапаларды, сондай-ақ ішкі жинақылықты, ұқыптылықты, күні бұрын істеушілікті, айналадағыларға көңіл бөлушілікті қамтиды. Алайда жауаптылықты тәрбиелеу кезінде тек сыртқы емес, мінез-құлықтың таңдаған жолына ішкі сенімнің де керектігін есте ұстаған жөн. Сонымен байланысты тәрбие ісін ұйымдастыруда әлеуметтік—бағдарлылық жүйесіне енетін тәрбиелік істерді ұйымдастыруды қажет етеді.

Этикалық тәрбиелік істер. Адамгершілік тәрбиесі — бұл қоғамдық мораль талаптарына сәйкес келетін оқушылар бойына адамгершілік сапаларды қалыптастыру мақсатымен олардың санасы мен сезіміне мақсатты және жүйелі түрде ықпал ету. Адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеттері: адамгершілік сананы қалыптастыру; 2) адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу және дамыту; 3) адамгершілік мінез-құлықтық біліктер мен дағдыларды тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбие мыналарды қамтиды: адамның қоғаммен байланыстылығын, оған тәуелді екенін, өзінің мінез-құлқын қоғамның мүдделерімен келістірудің қажеттігін сезінуі, адамгершілік мұраттармен таныстыру, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және оның ақылға қонымдылығымен, адамгершілік білімдерді адамгершілік сенімдерге айналдыруды көздеуімен, осы сенімдердің жүйесін жасаудың қажеттігін, тұрақты адамгершілік сезімдер мен адамгершілік сапаларды қалыптастыруды, адамның адамдарға деген құрметінің болуын қарастыруды, сөйтіп адам-гершілік дағдыларды қалыптастыруды кездеу.

Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесі елеулі өзгерістерге ұшырауда. Өйткені жалпыадамзаттық құндылықты жаңартудың аса қажеттігі туып отыр.

Мұндағы басты құндылық — өмір. Адамның өмірге деген құқығы киелі, әрі берік. Бала басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына және өз өміріне қастандық жасауға болмайды деген шындықты ана сүтімен бойына сіңіруі керек. Бұл күнде оқушьшар арасында өзін-өзі өлтірудің көбеюі үлкен аландаушылық тудыруда. Олардың кейбірі өмірдің мәнін жоғалтып, өмір сұру мұраттарынан айырылуда.

Жалпыадамзаттық ерекше құндылық — бостандық. Демократияландыру жағдайларында тұлғаның құқығы мен бостандығы айтарлықтай өсті. Бұл көптеген оқушылардың мәдени деңгейінің төмен екенін ашып көрсетті. Қарым-қатынастың демократиялық стильдегі мәдениеті төмен адам өзінің айтқанын шексіз бостандық деп, ол айналадағылардың сезімін, қасиетін елемеуге болады деп түсінеді. Шындығында бостандық пен жауаптылық, бостандық пен тәртіп ажыратылмас ұғым. Мектепте айтқанды істеу — жемісті тәрбиенің, әсіресе төменгі жастағы тәрбие жағдайларының бірі. Айтқанға көне беруден гөрі бала мүмкіндігінше тезірек жауаптылыққа, саналы тәртіпке көшуі керек.

Сонымен бірге патриотизм, басқа халықтарға қолдау көрсету, ар-ұят, парасаттылық, қайырымдылық, адал ниеттілік т.б. адамгершілік қасиеттср өзінің мағынасын жойған жоқ, керісінше, олардың маңызы бұрынғыдан да арта түсті.

Осы заманғы адамгершілік тәрбие жүйесінде еңбекке көзқарас проблемасы барынша маңызды. Әр түрлі, күрделі проблемалар көп. Арамтамақтық, нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік, күш көрсетушілік, мейірімсіздік жастар арасында өршіп кетті. Олармен мектеп күн сайын ұшырасады. Олар жастардың адамгершілік санасын және олардың өзін бүлдіреді: ол рухани және дене дамуы жағынан кері кетіреді.

Педагогика этикалық бағаттағы тәрбие ісінің құрылымына адамгершілік мораль туралы мағлұматтарды ендіреді, адамдық сананың моральдық үлгісі адамдық мәдениеттің бір бөлігі дегенді айқын түсінуіне қол жеткізеді. Моральдің мәнін, өлшемін және ұстанымдарын тусіну тәрбиеленушілерді олардың өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын бағалай білуге адамгершілік туралы ойлауға әкеледі.