НЕОЛОГИЗМДЕР

Ғылым мен техниканың, өндіріс пен ауыл шаруашылығының, мәдениет пен тұрмыстын канат жайып, кснінсн дамыған шағында жаңа ұғымдарды білдіретін жаңа сөздер тілге топтап енеді. Осындай жаңа сөздер есік ашып, өміргс алғаш енген кезінде неологизмдер деп аталады. Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпы халықтың, сипат ала қоймаған жаңа сөздер дсген ұғымды біл-діреді. Халыққа әбден танылып болмаған беліілі бір саладағы тар көлемде колданылып жүрген жаңа сөздердің бәрі де нсоло-гизмдердіц тобына кіреді. Бір заманда діни окуды қоғамнаи шст-тетіп, жаңа оқуды өмірге ендірген кезінде осы күнгі мұғалім, мектеп, класс, тақта, парта, оқушы, карта, глсбус, компаст деген ең танымал сөздсрдің өзі казақ үшін неологизмдер болып сана-ғандығына ешбір күмән келтіруге болмайды. Онан бергі кезең-дерде тілімізге қаптап енген колхоз, совхоз, электр, трактор, ра-дио, артист, сахнасиякты сөздер де неологизмдер тобын көбейт-кен еді. Қазіргі таңда аталған сөздердін барлығы да жалпы ха-лықтык сипат алып, тілге әбден сіңісті де неологизмдердіц қата-рынан шығып калды. Осы кезде қазақ тілінің лексикасы жыл санап емес, ай сайын дерлік толығып отырады. Бүгінгі неологизм деп таныған сөзіміз 5—10 жыл өтісімен-ақ, неологизмдердін тізімінен шығып ец актив сөздердің қатарына барып косылып жатады. Мысалы: телевизор, атомоход, атомник, спутник, кос-мос, космодром, космонавт, космогония, космонавтика, ракето-дром, нейлон, капрон, лавсан, кибернетнка, абстракционизм, культиватор т. б. Осы терминдердің өзі соңғы кезде ғана пайда болғандыгына қарамастан, кейбіреулері (телевпзор, космос, спутник, космонавт) қазірдің өзінде неологизмдер тобынан актив- сөздердің қатарына қарай өтіп кетті деуге болады. Сонда неологизмдерге шек қойып ажыратудың өзі өте қиын екендігін аңғарамыз. Мұндагы ұстайтын негізгі принцип жаңа сөздің жеке басы бір тілде сөйлеушілерге қаншалықты түсініктілігімен ғана өлшенбек.

Неологизмдер лексикалық және семантикалық болып екі түрде кездеседі. Лексикалық неологизмдерге жаңа үгымдардың тууымен бірге шыққан жаңа терминдер жатса, семантикалык нсологизмдерге калька тәсілімен сөзбе-сөз аудару арқылы төл сөзге қосылған жеке магынаны айтуға болады. Мысалы: жүйе система), қор (фонд), талдау (анализ), шарт (договор), кесте (таблица), үзіліс (перемена), қорғау (охрана), сынау (проба), сыбаға (удел), желі (жйла), шөгінді (осадки), т. б. Қазақ тіліндегі лексикалық неөлогизмдер орыс тіліндегі терминдерді сол қалпында еш өзгеріссіз⁷ алу арқылы немесе ана тілінің төл сөзі-мен беру,жолымен де жасалады. Неологизмдер төл сөздермен аударылганда негізгі сөздік қордьщ негізінде сөз тудырудың ‘барлық тәсілдсрі арқылы жасалады. Мысалы: аялдама, балмұз-дақ. оқулық, өміршен, үйірме, баспасөз, жемшөп, еңбеккүн, күн-дслік, омарташы, шикізат, өзіндік құн, сыбағалы,_ салмак, өнер-кэсіп, тьщайтқыш, қаламақы, шаршы-ұялы әдіс, _қырғи қабақ соғыс, т. б. Неологизмдер екі түрлі жолмен келіп шығады. Біріншісінде жаңа сөздер бұрынды-соңды тілде өмір-баки болып көрмеген жаңа ұғымдардың пайда болуымен байланысгы жасапады. Мысалы: революция, колхоз, совхоз, кино, теагр, телевизор спутник, ракетчнк, коммунист, комсомол, пионер, т. б Екіншісініе бұрыннан тілде бар атауларды жаңартып, ескіні жаңғыртып, жаңаша мән беріп, түрлендірш қолдану негізінде пайда ботады Революция жеңіп, Совет өкіметі орнаганнан кейін бүрынгы көптеген пассив сөздер актавтеніп, революциялық жаңа сипат, ерекше мән алды. Қазақ слін бостандық нен еркіндікке жетектеген коммуиистік партиянын сенімді де адал жыршысы Сәкен Сейфуллиннің шығармалары Совет дәуірінде пайда болған неологизмдерге толы еді. Мысальг әділдік, тендік, билік, адамдық, халықтық, жолдас, ұран, өзгсріс, мүшс, өндіріс, ұйым-, гап, ұлт, отан, жоспар, енбекші, жазушы, бас билік, үлы өткел, үлы өзгеріс т. б.

Сәкен қызыл деген сөзге айырықша мән беріп, түрлі сөздср-мсн тірксстіріп колдану арқылы бірнеше тіркесті жада сөздер жасаган. Мысалы қызыл ту, қызыл әскер, кызыл жұлдыз, қызыл әлсм, кызыл ерлер, қызыл сарай, кызыл батыр, кызыл маман, қызыл қосын, қызыл сұңқар, қызыл күн, қызыл Октябрь, қызыл ат, қызыл отау, қызыл шашақ, қызыл гүл, қызыл сым т б,

Сәкен советтік қоғаммен бірге ере келген қыруар терминдер мен жада сөздерді қалың жұртшылыққа кеңінен насихаттап, оларды ана тілімізге сіңістіріп, қалыптасуына күш салды, өзінің туындыларында орнын тауып, кәдеге жарата білді. Советизмдер мен бұрышы неологизмдердід көпшілігін қазақ елінде тұңғыш рет Сәкен қолданған. С. Сейфуллин қазақ совет әдебиетіне соны тұр, жаңа стиль, тың жанр әкеп, оның негізін (іргетасын) қалап қана қойған жоқ, сонымен бірге ол ана тіліміздің сөздік құрамын жаңа сөздермен кемелдендіріп байытуг. айырықша күш жұмсады Қазақ әдеби тілін жан жақты жетілдіріп, озық мәдсниет псн саясагтыц, гылым мен тсхннканың оңн өткір құралыпа айналдыруға үлкен үлсс қосты. ^Іі