КІТАБИ ЛЕКСИКА

Ертедегі жазба мүралардың тілін, соларга тән жазу сшльдері кітаби тіл дсп, ал сол көне нұсқаларда колданылған бүкіл түрлі тілдсріне ортак сөздер кітаби лексика дсп аталады. Қазақ тілі түрік системалы тілдердің негізгі бір бүтагы болгандықта” өткен дәуірліердс жазылған түркі тілдерінід еекерткіштерінің біл де (қазқтар) ортақпыз Көне дәуір ескерткіштсрінің тілі казіргі қазақ тілінсн мүлдсм алшақ жатқан түсінбейтін, үқсаспайтын жат дүние деп қарауға болмайды Қайта грамматикалық құрылым жагынан болсын,—сездік коры жашнан да бір-біріпе үқсас жалпы түрік халыктарына еншілес мұра екендім анғады. Зерттеушілср түркі тілдерінін жазба ескерткіштері өте сргс кездсн басталған- дығын айтады¹. V—XI гасырлар ара-

1 Ғайдаров.Ә.Құрамжанов.М.Томанов.Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі,1971,Т.Р.Қорбанбаев. Тарихи синтаксис мәселері,1964, М Батқаев.Г.Сыздықов,Р,Е.. Жанпешсов Қазақ әдеби тілшщ тарихы 1968

лығында орхон-енисей жазу ескерткіштері жазылған Бүл ес-керткіштер “Көне түркі дәуіріне” қатысты. Мұнан басқа Орта ғасыр ескерткіштері, Орта Азия түріктерінін тілінде жазылган сскерткіштер, көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер, мамлюк қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер. Ша-гатай тілінде жазылган ескерткіштер деп аталатын толып жат-к,ан жазба ескерткіштер бар. Бүлар XI—XVIII ғасырларды қам-тиды.

Түркі халықтарының жазба ескерткіштерінде ксздесетін кі-таби лексика минадай формала үшырасады. Мысальг қаған (хан), беглер (бектер), йоқ (жоқ), оғлы (ұлы), күнтіз (күн-Ііз), үчүн (үшін), теңрі (тәңрі), будун (халық), йол (жол), йүз (жүз), иеті (жеті), іл (ел), йер (жер), токуз (тоғыз), тағ (тау), и\рт (жүрт), кіші (кісі), туруқ (тұрак), сарығ (сары), улу (үлы, үлкен), еліг (елу), мың (мың), кача (қанша), бары бәрі), йүгүр (жүгір), йоқары (жоғары), йеме (және), алқыс (а І-Іыс), йарым (жарты), тамға (таңба), екін (егін), йыл (жыл), ілчі (елші), үлеш (үлес), йонт (жылқы), орду (орда), көр (көз), йашыл (жасыл), күмүш (күміс), йадаг (жаяу), башла (баста), сөзле (сөйле), йел (жел), бүкүн (бүгін), йізне (жезде), оғлақ (лақ), отачы (оташы), мүгүз (мүйіз), хатун (ханша), олтлр (отыр), көк (аспан), үгү (үкі), інчке (жіңішке), ачытаил (аш\-Іас), күн тоғушы (күн шығыс), бітік тілі (жазу тілі), тутғун (тұтқын), сусун (сусын), өркен (жіп, арқан), йаратқан (жаратқан, солағай (солакай), йырынчы (жырынды). алтымыш (ал-пыс), бурун (бұрын), т. б.

Кітаби тілдің жазу стиліне тән басты және негізгі ерекшслік-сөздердіц көне тұлгаларын, барлық түркі тілдеріне ортак, фор-малары мен байырш мағыналарын мейлінше түгел сақтап жа-зуында еді. Совет дәуірінде біздің елдегі түркі халыктары кі-

таби тілдегі көне үлгілердің қажеттілерін өздеріне мұра етіп қалдырды да, онша үйлеспейтіндерін әр халық өз мүлдесіне қарай жаңашалап, жаңыртып пайдаланлы Сөйтіп әр ет өздерінің төл жаңа жазба әдеби тілін қалыптастырды. Мәселсн, кітби тілдегі раст, дост, дүрыст деп жазьпған сөздср жаңа жазба әдеби тілімізге соңғы т әрпін түсіріп, рас, дос, дұрыс күйінде сәл өзгертіп алдык Араб-парсы тілдерінен ауыскан зат есімнен қатыстык сын есім тудыратын -и қосымшалы сөздер ең әуелі (Махмұд Қашкари заманынан бері карай) түркі халыктарынын жазба ескерткіштерінің тіліие енді де, солар арқылы келіп, қа-‘зақтын қазіргі әдеби тілініқ бел ортасынан ойып орын алып отыр¹. Мысалы: әдеби, мәдени, ресми, гылыми, рухани, діни, әскери, кәсіби, кітаби, табиғи, тарихи, іліми т. б. Демек,

О.Исаев.Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы,1973,100-118-бет , осылардың барлығында кітаби тілдің озық дәетүрінің игі әсрі деп түсінуіміз керек.

Әр дәстүрдің озығымен қатар тозығы да болатындығы белгілі. “Кітаби тілде” жазган қазақ ақындарыныц тілімізге пайдасымсн қатар зияны да болды. Дінді ту қылып көтерген кертартапа ақындар араб-парсы сөздерін жөн-жосықсыз қолданып, оны қазақша, татарша, шагатайша элеменпермен қойыртпақтап, тілді ала-қүла стіп, шұбарлаушылық пайда болды. Ислам дінінің “құдай бір, құран шын, пайғамбар хак” дейтін соқыр сеніміне бой үрган акындар алдымен дінді (құдайды) уағыздап, шығар- мадағы негізгі оқиғаны көленкеде қалдырып қоятын дәстүрі болды. Сөйтіп көне кітабн тілдің қалыптасқан үйреншікті дәс- түрін халық тілінен алыстатып, оқырман қауымды көнс әдеби тілден бездіре бастады. Соның салдарынан “кітаби тіл”, “ша- гатай тілі” деген сөздерді құбыжық көріп, оған үрке, шошына жирене қарахшылық багыты қалыптасты. “Қазақ тіл біліміндегі “кітаби гіл” дегсніміз өткен ғасырдың екіиші жартысынд ислам дінінің ықпалымен пайда болғаи діни әдебиеттін. тілі”¹,-деуге дейін бардық. Бізше, кітаби тіл түркі халықтарыныи дәтүрлі жазба нұсқаларының тілі деп түсіну керек те, дінн бағыта шұбар тілмсн жазылган азъш-аулақ» шығармасымақтарды көне тұркі әдеби тілімен шатыстырмау керек.