Микроорганизмдерді мал азығын даярлауда қолдану
Микроорганизмдерді мал азығын даярлауда қолдану. Жасыл өсімдіктер сыртында, вегетация кёзінде эпифит микроорганизмдер тіршілік ететінін жоғарыда айтып өткенбіз.
Олар негізінен топырақтан түседі де өсімдіктер сыртынан қоректік заттар тауып, тіршілік етеді. Олардың саны жыл маусымына, ылғалдыққа және өсімдіктердің түріне байланысты өзгеріп отырады. Бұлардың ішінде көбірек таралғаны— спора түзбейтін таяқша сапрофит бактериялар. Олардың ішінде: сүт қышқылы бактериялары, ішек таяқшалары, зең саңыраукүлақтары мен ашытқыш саңырауқүлақ-тар кездеседі.
Жасыл өсімдіктермен қатар микроорганизмдер пішенде, басқа азықтарда, дәндерде кездеседі. Ал микроорганизмдер ылғалды жерде жақсы тіршілік ететіндіктен, көптеген азықтарды сақтаған кезде ылғалды реттеу қажет. Шамадан тыс ылғал болғанда ондай азықтар бүлінііп кететініні де осы микроорганизмдердің әсерінен деп түсіну қажет. Сондыктан практикада мал азығын кептіру, сүрлеу және химиялық жолдармен коноервілеу щмданылады.
Көк шөпті және басқа да азықтарды кептіргенде ылғалы азая-ды, соның әсерінен микроорганизмдер тіршілігі тежеледі. Егер жаңадан шабылған шөпте 70—80% ылғал болса, одан даярланған пішендерде небары 12—16% ылғал болады және ол микроорганизмдер тіршілігіне жеткіліксіз.
Түрлі мал азықтық дәндерді сақтау үшін де белгілі бір температура мен ылғал қажет. Мәселен, ылғалы 14%-тен темен дән, температура 30°-тан аспаса үзак уақыт сақталады. Ал ылғал 17%-ке көтерілсе-ақ болғаны дән қыза бастайды. Онда бактериялар мен саңырауқұлақтар өніп-өседі. Осының салдарынан азықта темогенез күбылысы орын ала бастайды. Сонда азық температурасы 70—80° ыстыкқа көтеріледі. Бүндай микроорганизмді термофильдер, яғни жылы сүйгіш микробтар деп атайды.
Шырынды мал азығын даярлау үшін сүрлеу әдісін қолданады. Сүрлеу дегеніміз — микробилогиялық және химиялық факторларды пайдалана отырып, жемшөпті маңызды биологиялык қосылыстармен байыту және сақтау. Сүрлеудің артықшылығы ылғал жемшөиті ауа райының жағдайларына байланыссыз шырынды күйінде сақтауға мүмкіншілік береді. Пішенге арнап жиналған шөпке қарағанда (40%), сүрлеу процесі шәптегі қоректік заттардың шығыкын кемітеді (5—10%). Сонымен бірге бүнда микробтар көмегімен түрлі органикалык қышқылдар, витаминдер, амин іқышқылдары түзіліп, азық сапасы едәуір жақсарады. Онда кейде спиртте кездеседі. Сапалы сүрлемде сүт қышқылы 1—1,5%-тей болады. Осы сүт кышқылының кемегімен азық үзақ уақыт бүзылмай сақталады, яғни консервіленеді. Әрине осы сүт қышқылының қажетті мөлшерде түзілуі үшін сүрленетін азықта жеткілікті мөлшерде қант пен оның пифит микроорганизмдерінің құрамында сүт қышқылы бактериялары мол болуы тиіс.
Жалпы сүрлем даярлаудың екі әдісін ажыратады: салқын әдіс-пен жемшөпті сүрлегенде онда температура +30, +35°-тан аспай-ды. Бүл үшін көк шөпті шауып, турап, тез арада сүрлем коймасы — траншеяға салып, әбден нығыздайды, үстінен ауа енбейтіндей етіп, қымтап жабады. Сонда сүрлемде тез арада органикалық қышқылдар, ооның ішінде басым көпшілігі сүт қышіқылы түзіледі. Сапалы сүрлемде аз мөлшерде (0,30%) болса да сірке қышқылы болатыны анықталды. Бірак сірке қышқылы бактериялары аэробты микроорганизмдер болғандықтан сүрлемде тіршілік ете алмайды. Сонда сірке қышқыльгның түзілу оебебі неде? Сүрлемде тіршілік ететін сүт қышқылы бактерияларының ішінде гетероферментативті топтарының қанттан сүт қышкылымен бірге сірке қышқылын түзе алатындық қабілеті бар екен. Салқын әдіспен даярланған сүрлем 8—10 күн ішінде даяр болады. Оның түсі жасыл сары, иісі түздал-ған овощ немесе жемістің иісіндей болады. Мал оны сүйсініп жейді.
Ыстық әдіспен сүрлегенде траншеяны азыққа бірден толтырмай-ды. Алдымен жемшөпті қалыңдығын 1,5 м етіп салады да, бір-екі күндей нығыздамай сол күйінде қалдырады. Сонда бұндай жемшөп өздігінен қыза бастайды да температура +45, +50°-та көтеріледі. Бұдан кейін сол шөптің үстіне қалыңдығын сондай етіп тағы да шөп салады. Осы шөп салмағының әсерінен төменгі қабаттағы ыстық ауа жоғары ікөтеріліп, соңғы салынған шөпті қыздырады. Сөйтіп, жемшөпті қабат-кабат етіп салыіп, сүрлем құрылысын толтырады. Сүрлемді жақсы нығыздаған соң ауа бармайтындай етіп қымтап жабады. Ыстық әдіопен даярланған сүрлемнің иісі үнамды болғанымен жұғымдылығы өте төмен болады. Бүнда жоғары температу-рада амин қышқылдары мен қанттар өз ара әрекетке түсіп, организмге жұғымсыз меланоид деген затты түзеді. Сондықтан бүл әдісті қазір шаруашылықтар қолданбайды. Бірақ та осы әдіспен күнарсыз азықтарды (топан, сабан т. б.) және ірі сабақты өсімдік-терді сүрлеуге болады. Олар кызған кезде жүмсарады, жағымды иіс пайда болады.
Сүт қышқылы бактерияларының әрекетінен өсімдік қантынан сүт қышқылы түзілетіні мәлім. Бүдан сүрленетін жемшөпте міндет-ті түрде қант болуы тиіс. Сапалы сүрлемде сутегІ ионы концентра-циясының көрсешіші — рН 4,2-ге тең болуы тиіс. Ал рН 7,0-ге тең болса, орта нейтралды, одан жоғары болса — сілтілі, төмен бол-са — қышқылды болады.
Кейбір өсімдіктерден даярланған сүрлемде қышқыл мөлшері аздау болады. Мәселен, бедеден даярланған сүрлемдегі сүт қыш-кылының мөлшері небары 0,57%, ал бүған керісінше қантқа бай жүгері сүрлемінде оның мөлшері 0,9—1,0%-ке жетеді. Ал сүт қышқылы аз түзілетін беде, жоңышқа, мия тағы баска өсімдіктердің қүрамында қант мөлшері де аз, ал түзілген сүт қышқылын, ондағы буферлік заттар байланыстырып нейтралдап жібереді. Буфер заттарына белоктар жатады. Сүрленетін өсімдіктерде осы заттар неғұрлым көп болса, соғүрлым есімдіктерді консервілеуге еткілікті сүт қышқылы да молырақ болуы тиіс. Ал сүт қышқылы қанттан түзілетіні мәлім. Сүрлем теориясы жөніндегі Отанымыздың көрнекті маманы проф. А. А. 3 у б р и л и н осы мәселені дәйекті түрде зерттей отырып, өзінің «қант минимумы» деген теориясын ұсынды. Ғалымның анықтауы бойынша сүрленетін жемшөпте рН-ты 4,2-ге жеткізуді қамтамасыз ететіи сүт ІҚЫШҚЫЛЫНЫҢ түзілуі-не қажетті канттың проценттік мөлшерін «қант минимумы» деп атайды. Бүл теорияның кемегімен өсімдіктердің сүрленгіштігін алдын-ала анықтауға болады және ол барлық өсімдіктерді сүрлену дәрежесіне байланысты үш топқа бөлуге мүмкіндік береді.
Оңай сүрленетін өсімдіктер. Бұл өсімдіктөрдегі кант мөлшері, сүрлемге қажетті қышқыл түзуге керекті қант мелшерінен әлде-қайда көп болады. Екінші сөзбен айтқанда, бүл азықтардағы қант мөлшері «қант минимумынан» артыГқ. Оларға: жүгері, сорго, судан шөбі, күнбағыс, капуста, қарбыз, сүлы т. б. жатады.
Сүрленуі қиын өсімдіктер. Мұнда сүрлемге қажетті сүт қыш-қылы түзілетін қант мөлшері есімдіктердің сүрленуіне жеткілікті мәлшерде ғана болады. Оларға: сиыржоңышқа, қызылбас беде, картоп және қант қызылшасы, сабак-жапырақтары, камыс, жусан т. б. өсімдіктер жатады. Өсімдіктердегі қант толық сүт қышқылына айналады. Өйткені сүрлемдегі қантпен сүт қышқылы бактериялары да қоректеніп, өсіп дамиды. Демек, екінші топтағы өсімдіктерді сүрлегенде, оны шіруден сақтап түра алатындай сүт қышқылы түзілмейді. Сондықтан бүл топтағы есімдіктерден сапалы сүрлем алу үшін сүрлеудің арнаулы тәсілдерін (химиялык. консервілеу, бықтыру, бактериялы ашытқылар қосу т. б.) қолданылады.
Жеке сүрленбейтін өсімдіктер. Бұл өсімдіктерде сүрлемді шіру-ден сақтап түратын сүт қышқылын түзуге қажетті қант жетіспейді. Оларға: жантақ, мия, қалақай, соя, помидор, қауын және қарбыз-дың жапырақ-сабақтары жатады. «Қант минимумы» теориясының дұрыстығы еліміздІң көптеген ғылыми мекемелерінде жүргізілген тәжірибелер дәлелдеді. Әдетте өсімдіктердегІ кант минимумы, он-дағы накты мелшеріне сай келмегенде сапалы сүрлем алуға бол-майды. Сондықтан бүл екі керсеткіштің арасында белгіді бір бай-ланыс болу керек. Оны 6-таблицадан байқауға болады.
Әрбір топырақ-климаттық жағдайда, өсімдіктердің вегетациялық дәуіріне, сортына қарай, нақты қант мөлшері мен қажетті қант минимумы анықталып отырылуы тиіс. Міне, осының негізінде ғана оңай сүрленетін өсімдіктерді қиын сүрленетіндермен белгілі бір қатынаста араластыра отырып, сапалы сүрлем алуға мүмкіндік туады.
Сүрлемде микроорганизмдердің алуан түрлі топтарының тірші-лігі барысында, олар бір-бірімен алмасып отырады. Осыған байла-нысты сүрлеу процесін мынадай үш фазаға, яғни сатыға бөледі.
Бірінші фазаны микроорганизмдер топтарының аралас тіршілік ету фазасы деп атайды. Сүрлемге салынған жемшөпті нығыздау барысында шырын бөлінетіні мәлім. Бүл шырын — микроорганизмердің басым кәпшілігіне іқоректік орта. Мұнда сүт қышқылы, шіріту бактериялары, ашытқы саңырауқүлақтары және басқа да Өсімдіктердің сурленгіштік дәрежесі
микроорганизмдер тіршілік етеді. Жалпы бұл фазаның ұзактығы азықтың химиялық құрамына және сүрлеу технологиясына тікелей байланысты. Егер де жемшөп дүрыс нығыздалмаса бүл фаза үзаққа созылады. Бұл, әсіресе ыстьгқ әдіспен сүрлегенде байқалады. Нығыздалған азықта тез арада анаэробты жағдай түзіліп, азық жақсы сақталады, тез ашиды және бірінші фазаның мерзімі де қысқарады.
Екінші фаза — негізгі ашу фазасы. Мүнда сүт қышқылы бакте-риялары негізгі роль атқарады. Олардың тіршілігі нәтижесінде сүрлемде сүт қышқылы мөлшері артады да, басқа микроорганизмдердің тіршіліп тежеледі. Егер сүрленетін өсімдікте қант мөлшері аз болса, сүт қышкылының түзілуі де баяулайды. Осының нәтиже-сінде азыкта май қышқылы пайда болуы мүмкін. Бүл азық сапасын темендетеді. Ашытқы саңырауқүлақтар тіршілігінің әсерінен мүнда аз да болса спирт түзіледі.
Үшінші фазада, яғни ашудың аяқталу фазасында сүт қышқылы бактерияларының тіршілігі тежеледі. Ортада пайда болған сүт ҚЫШІҚЫЛЫНЫҢ әсерінен олар қырыла бастайды. Азықтағы рН мөлшері 4,2—3,8-ге жетеді де жемшөп консервіленеді. Сүрлемнің сапасы оның қүрамындағы органикалық қышкылдардың мөлщері меи құрамына йланысты болады. Оны 7-таблицадан көруге болады.
Сапалы сүрлемде сүт қышқылы едәуір мөлшерде кездеседі. Ал бос күйіндегі сірке қышқылының мөлшері, сүт кышқылының мөл-шерінің 25—30%-дей болады. Май қышқылы сапалы сүрлемде кездеспейді.
Бактериялардың ылғалды жерде ғана тіршілік етіп, дами алатыны мәлім. Сондықтан өсімдіктің бойында ылғал неғүрлым аз болса, соғұрлым ашу процесі де баяу жүреді. Сапалы сүрлем алуға қажетті ылғалдылық 70—75%-тен артпауы тиіс. Бұл — органика-лық қышіқылдардың тез арада жиналып, азықтың оңай консервіленуіне көмектесетін жағдай. Ылғал артқан сайын сүрлемде май қышқылының мөлшері артьш, сүрлемнің сапасын нашарлатады.
Сүрлем сапасына жемшөптің топырақпен ластануы едәуір әсер етеді. Топырақта сүрлемді бүлдіретін көптеген зиянды микроорганизмдер бар. Қиын сүрленетін өсімдіктер үшін бүлар тиімді болмайды.
Сүт қышқылы ашу процесі анаэробты жағдайда өте жақсы жүреді. Сондыктан сүрлемге ауа ендірмеу керөк. Егер сүрлемге ауа енсе, онда зең саңырауқүлағы қаулап дамиды да ондағы органикалық қышқылдармен қоректеніп, сүрлемнің сапасын төмендетіп жібереді. Сондықтан сүрлемді ауа кірмейтіндей етіп жабу оның саласын арттырудың негізгі шараларының бірі болып саналады.
Өсімдіктердегі эпифит микроорганизмдердің ішінде біраз сүт қышіқылы бактериялары болады. Олар сүт қышқылы ашу процесін жеделдетеді. Оондьщтан өсімджтерді сүрлемге салғанда оған сүт қышқылы бактерияларын қолдан көбірек қосу көзделеді. Ол үшін сүт қышқылы бактерияларының актив топтарынан ашытқылар даярланып, оны сүрлем салу кезінде жемшөпке біркелкі бүркеді.
Сүрлемге ашыткылар қосуды XX ғасырдың 30-жылдарында А. А. Гардер ұсынды. Қазіргі эерттеулер қиын және сүрленбейтін азықтарға бактериялы ашыткыларды қосудың қажет екенін көрсетті. Ал оңай сүрленетін өсімдіктерден бүл ашытқыларсыз да сапалы сүрлем алуға болатыны белгілі.
Осы мәселеге байланысты Қазақ ССР Ғылым академиясының микробиология және вирусология институтында сүт қышқылы бактерияларынан жемшөпті сүрлеуге кажетті арнаулы ашытқылар даярланып олар практикада сыналды. Решубликамыздың бірқатар облыстарында осы ашытқының көмегімен мыңдаған тонна сүрлем даярланды. Сүт қышқылы стрептококкыдан даярланғаи ашытқыны қосып, бедені, қамысты, түрлі балауса шептерді сүрлегенде аса жаксы нәтиже алынды. Азық сапалы болып, ондағы қоректік заттар шығыны біршама азайды.Сол сияқты жоғарыда аталған институтта пропион қышқылы бактерияларынан даярланған ашытқылар да сыналды. Пропион ҚЫШІҚЫЛЫ бактерияларына ашытқы саңыраукұлақтарды қосып жүгеріні сүрлегенде азықтық сапасы жақсарып қана қоймай, оның құрамындағы «В» тобындағы витаминдердің мөлшері де артқан. Бұл витаминдер — мал организміне аса кажетті заттар. Соның әсерінен сиыр сүтінің майлылығы артып, тауық пен үйректердің жүмыртқалағыштығының жиілейтіндігі байқалған. Бактериялы ашытқыларды колхоз бен совхоздарда сүрлем даярлауда кеңінен пайдаланады.
Алғаш ашытқы сүйық күйінде даярланып, шаруашылыққа тара-тылатын. Ол шаруашылықтар үшін аса қолайлы болмады. Соңғы кезде ол үнтақ күйінде даярланып сыннан өткізіліп, айтарлықтай нәтиже берді. Қүрғақ ашытқы тасуға, таратуға ьщғайлы, әрі арзан-ға түседі. Осындай құрғақ ашытқының бір килограмы мың тонна азыкты сүрлеуге жетеді.
Ашытқы саңырауқұлақтарға байытылған азықтарды өндіру. Мал шаруашылығын белокты азықтармен қамтамасыз етуде і\іал азықтық ашыткы саңырауқүлақтарды қолданудың зор маңызы бар. Мал азыіқтық ашытқы саңырауқүлақтар белогы аса қүнды болып саналады. Онда басқа азықтарда кездеспейтін мал организміне аса қажетті лизин, амин қышқылы бар. Мал азьгқтық ашытқы саңырау-қүлақтардың бір килограмында 1,03—1,16 азық өлшемі бірлігі және 380—480 грамдай белок бар. Сонымен қатар мүндай азықта Ві, Вг, В3, В7 витаминдері және басқа организмге аса қажетті заттар бар. Мал азықтық ашыткы саңырауқұлақтардың күлінде темір, мыс, мырыш, ковальт сияқты микроэлементтермен қатар фосфор, каль-ций де жеткілікті.
Мал азықтық ашытқы саңырауқүлактарды өсіру үшін әдетте ағаш үнтақтары және өсімдік қалдықтары (жүгерінің тамырлары, сабан, мақта қауашактары) қолданылады. Сонымен қатар бүл маіқсатқа қамысты, торфты да пайдаланады. Әдетте бүл қалдықтарды күкірт, азот т. б. минерал қышқылдармен гидролиздейді, яғ-ни кантқа айналдырады. Мал азықтық ашытқы саңырауқүлақтар-дың ішінде торула утилис қолданылады, өйткені онда белок пен «В» тобындағы витаминдер едәуір көп болады.
Мал азықтық ашытқы саңырауқүлақтарды көбінесе қүрама азықтарға қосып малға, қүсқа береді. Сонда оның бұл азықтағы мөлшері 3—5%-тей болу керек. Іс жүзінде малдың бір килограмм тірілей салмағыла бір грамдай ашытқы саңырауқүлақтар пайдаланылады.
Ашытқы саңырауқұлақтарды құрғақ күйінде де және шырынды немесе концентратты азықтармен қосьиіта қолдануға болады. Ашытқы саңырауқүлақтар өте жақсы өсіп дамуы үшін қоректік зат ретінде азот, фосфор, аммоний сульфатын, суперфосфат сығынды-сын қосады. Азықтарға ашытқы саңырауқүлақтар қосу кезінде ұдайы арнаулы коміпрессорлар арқылы ауа жібереді. Ашыткы саңырауқұлақтар азық температурасы +20 — 30° болғанда жақсы өсіп-жетіледі,
Ашытқы саңырауқұлақ азықтың дәмін жақсартады және түрлі витаминдерге байиды. Сонымен қатар мұндай азықтарда белгілі мөлшерде сүт қышқылы да жиналады. Соның нәтижесінде мал қышқыл азықты аса сүйсініп жейді. Азыққа ашыткы санырауқұлақтарды қосу барысында құрғақ затқа шаққанда белок мөлшері 13—17%-ке артатыны дәлелдеиді.
Мал азығын химиялық жолмен консервілеу. Жемшөп қорын молайтумен қатар оның сапасын арттыру мәселесі де қазір ғылыми тұрғыдан шешілді. Соңғы жылдары елімізде бүл салада да бірқатар жұмыстар істелді. Мүндағы негізгі бір мәселе — жемшөпті жинау мен сақтау барысында олардағы қоректік заттардың ысырабын азайту болып табылады.
Жемшөпті даярлаудың қазіргі кезде қолданылып жүрген тәсілдері, әсіресе өсімдіктерден пішен даярлау, олардың күрамындағы қоректік заттар мөлшерін 15-тен 40%ке дейін кемітеді. Ал жинал-ған мал азықтық ылғал жүгері дәні 2—-3 тәуліктен артық сақталмай бүзыльш кететіні дәлелденді. Тіпті жемшөпті дер кезінде сүрлегеннің өзінде қоректік заттар шығыны 20—25%-ке дейін жетеді.
Азықтарды даярлаудын, басқа әдістерімен салыстырғанда (кеп-тіру, сүрлеу т. б.), химиялық жолмен консервілеудің негізгі артықшылығы — азықтардағы жүретін микробиологиялық және биохимиялық процестерді тез арада тоқтататындығында. Сөйтіп, сапасы жойылмай азыктар үзақ сақталады. Ғылыми мөкемелердің мәліметіне қарағанда, химиялық жолмен консервілеуді колдана отырып, елімізде протеин қорын шамамен 6 миллион тоннаға арттыруға болатыны анықталды. Мүның өзі 4—5 миллион тоннадай косымша ет өндіруге болады деген сөз.
Әрине нағыз тиімді консерванттар органикалық қышқылдар, солардың ішінде — сүт қышқылы және қүмырска қышқылы. Олар-ды заводта өндіреді. Органикалық кышқылдардың микроорганизм-дерге әсері минерал қышқылдарға қарағанда едәуір күшті келеді. Екінші жағынан органикалық қышіқылдар консервілеу барысында азыққа сіңіп, мал организміне зиян еместігі былай түрсын, қоректік зат ретінде қорытылады да.
Осымен қатар, мал азығын консервілеу үшін минерал қышқылдарды да қолдану үсынылады. Өйткені оларды заводта өндіру арзанға түседі.
Химиялық қасиеті жағынан алғанда түз және күкірт қышқылдары өте күшті қышқылдардың қатарына жатады және оларды заводтарда өндіру арзанға түседі.
Органикалык емес қышіқылдармен жемшөпті, әсіресе қиын сүрленетін өсімдіктерді консервілеудің мәнісі мынада: осындай қышқылдар көмегімен азықтағы рН-ты 3,6—3,7 жеткізгенде шіріту, май ІҚЫШҚЫЛЫ бактериялары және төменгі сатыдағы саңырауқүлақ-тар тіршілік ете алмайды. Сөйтіп, азық бастапқы қалпында сақталады.
Қазір шаруашылықтарда сыналып, тиімді деп танылғандары: «АИВ», «ААЗ», «Кг», және «Сг» сияқты қышқыл препараттар.Осындай тиімділігіне қарамастан химиялық ІҚЫШҚЫЛ препарат-тар күні бүгінге дейін кеңінен қолданылмай отыр. Мұндағы ең басты себеп, қышқыл препараттарды тасу, шаруашылықта қолдану біраз қиындықтар келтіреді және оларды сұйылтып жемшөпке қолдану өте сақтықты талап етеді. Осыған қосымша жұмыс күші керек болады. Әрине, ауыл шаруашылығын механикаландыруда бұл препараттарды қолданудың тиімді жолдары табылатынына ешбір күмән жоқ, Бүл жағынан алыл қарағанда, күрғақ химиялық препараттардың болашағы зор. Химия өнеркәсібінің қарқынды да-муына байланысты, осындай препараттарды көп өндіруге мүмкіндік болады. Жасыл өсімдіктер мен ылғал дәндерді консервілеу үшін, соңғы кезде елімізде 1500-дей химиялық препараттар сыннан өтті. Қүрғак препараттардың ішінде аса тиімдісі — натрий бисульфаты мен натрий мета>бжульфиті болып табылады.
Н а т р и й бъцсу л ь ф а т ы (МаН5О4). Иіссіз, өте қышқылды реакция көрсететін сарғыш кристалл зат.
Натрий бисульфаты ауыз суын дезинфекциялау үшін ертеден қолданылып келе жатыр. Консервілегенде азық өте тез арада қыш-қылданады. Сөйтіп, ондағы микроорганизмдер қырылады. Астық түқымдас өеімдіктерді консервілегенде оның бір тоннасына 6 кг натрий бисульфаты қолданылса, бұршақ түқымдастардың осындай мөлшеріне 8—10 кг жүмсалады. Натрий метабисульфиті (Ма252О5). Оны өндірісте нат-рий пиросульфиті деп те атайды. Бүл препараттың тиімділігі Бүкіл одақтык мал шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында жарты-лай өндірістік жағдайда сыналды. Натрий метабисульфитімен жемшөпті консервілегенде азық қышқылданбайды. Біра;қ ортада препараттан күкіртті газ бөлініп шығады. Оның зиянды микроор-ганизмдерді қырып жіберетін, ал сүт кышқылы бактерияларының тіршілік әрекетін тежейтін қабілеті бар. Азықтағы рН көрсеткіші — 5,5—6,5 шамасында. Өсімдіктердің қай түрін болса да осымен консервілегенде дайындалған азық сапалы болады.
Пиросульфитті қолдану техникасы өте оңай. Жемшөптің әрбір тоннасына 4—5 кг үнтақ препарат жүмсалады. Мүнда препарат жемшөпке бір қалыпты себілуі тиіс. Препаратты қолданған кезде күкіртті газ бөлінетін болғандықтан одан жүмысшылар сақтануы тиіс, егер болса распиратор кию керек. Завод натрий метабисуль-фитін, әдетте қағаз іқаптарға, жәшіктерге, сыйымдылығы 20 литрлік шыныға салыст таратады. Препарат қүрғақ, қоңыр салқын бөлмеде сақталуы тиіс.
Елімізде астық өндіру — ауыл шаруашылығының барлық сала-ларының қарқындап дамуына жол ашады және сонымен бірге, оның негізгі бір көзі болып саналады. Астық өнімдері мейлінше көбейтілмейінше мал шаруашылығының және шаруашылықтың басқа салаларының етек алып дамуы мүмкін емес. Бірақ дәнді жинау және сактау барысында олардың едәуір мөлшері ысырапқа ұшырайды. Астықты жинау науқанында жауыншашынның болуы, алынатын дән сапасының төмендеуіне әкеліп соқтырады. Үймедегі ылғал дән тез қызып кетеді. Онда микроорганизмдердің бірқатар топтары іршілік ете бастайды. Сонымен қатар, ылғал дән өте күшті «тыныс алады». Бұл кезде одан едәуір мөлшерде көмір қышқыл газы бөлінеді. Мәселен, ауа бармайтын жерде сақталған дәннің әрбір 100 г құрғак затына шаққанда бөлінетін көмір қышқыл газының мөлшері 1,02 г болады. Егер осы дәнді натрий метабисульфитімен өңдесе онда газ мөлшері 0,008 г-ға дейін азаяды.
Реопубликамыздың дән балансасында мал азығына арналған фураж дәндердің мөлшері жыл санап.
Ылғал мал азықтық (фураж) дәндерді сақтау мәселесі ертеден бастап зерттеушілер мен практика қызметкерлерінің назарын ау-дарды. Осы мақсатта желдету, салкын жерде сақтау сияқты бірқа-тар физикалык факторлар тексерілді. Ылғал дәндерді сүрлеу және консервілеу үшін 800-ғе жуық химиялық қосылыстардың әсері де сыналды.
Әрбір шаруашылық үшін қолданылатын препарат тиімді бол-ғанда ғана ылғал дәнді консервілеу әдісі кеңінен қолданылады. Бүл жағынан алғанда соңғы кезде әр түрлі мақсатта конеервілеу үшін қолданылып жүрген натрий метабисульфитінің болашағы зор. Нат-рий метабисульфитімен өңделген ылғал дән 30—45 минут ішінде ептеп «терлейді» және сарғыш тартады. Мүнда қоректік заттар шығыны аз болады.
