АБАЙ ТІЛІНІҢ СӨЗДІГІ

Белгілі бір ақын-жазушының шығармаларының тіліне арналған сөздікті арнаулы сөздік деп атайды.

Әрбір ұлы жазушы өз заманның куәсы айнасы. Олар өздері өмір сүрген дәуірінің саяси-әлеуметтік және қоғамдық өміріне қалай болса солай, немқұрайды қарап отыра алмайды. Жақсығына сүйініп, жаманшылыьы мен кемістігіне күйініп, өзінің әділ сын-бағасын айтып отырады. Ұлы ақын-жазушылар әртүрлі көркем образдар арқылы бүкіл бір заманның тарихи картинасын суреттеп, кейінгі ұрпақтың өмір-бақи есінен кетпейтіндей етіпкөз алдына елестетеді.

Олардын, қалдырып кеткеи асыл мұрялары ешқашан ескірмейді, тозбайды, әрі мұқалмайдьт да. Қайта жаңа заман идеясымен әрқашян жаңғырығып, құндылығы мен бағасы бұрынғыдан да арта береді. Дәл осыпдай ізгі қасиет Пушкин мен Абай тәрізді ұлы жазушылардың шығармаларына тән нәрсе. Орыстын, ұлттық әдеби тілінің негізін салуда А. С. Пушкин қандай зор қызмет атқарған болса, қазақтың жаңа классикалық жазба әдеби тілініц іргетасын қалауда кемеңгер Абай да сондай ұлы еңбек сінірді. Орыс халқы өзіпіц сүйікті перзенті, данышпан ақыны А. С. Пушкин шығармаларының төрт томдық сөздігін (I том — 1956, II — 1958, III — 1959, IV — 1961) жасап жарыққа шығарған болатын. Бұл сөз-дік орыстың ұлттық әдебиетінің тарихы жөнінде, әсіресе онық лексикасының өткен тарихы бойынша өге маңызды рухани құрал деп есептеледі. Біз дс өнегелі орыс халқыныц ізгі бастамасынан тәжірибе алып, оқып үйрене отырып, қазақ халқының дана ақыны Абай Құнанбаев шығармаларының сөздігін жасауға Тіл білімі институт-ыньщ бір топ қызметкерлері 1962 жыл-дан бастап кіріскен едік. Бұл еңбек 80 баспа табақ көлемінде Қазақ ССР Ғылым академнясының “Ғылым” баспасынан 1908 жылы жарық көрді.

Жеке ақын-жазушылар шыгармаларынын создігін жасау тәжірибесі жалғыз қазақ тілінде ғана емсс, бүкіл тұркі тілдерініц бұрынды-соңды даму тарихыпда ешбір жасалып көрмега нәрсе. Мұнын, бар қиындығы мен өзінше жаңалығы да осында деп түсінуімізге болады.

“Абай сөздігін жасаудьщ мақсаты мон манызы неде?”— де жалпы сұрау қоюға болады. Ұлы ақын қараңғылық пен зорлық-зомбылық үстемдік етксн рушылдык, пен жікшілдіккс негізделген феодалдық дәуірде тіршілік еіктндігіне қарамастан, ол өз ортасынан үздік шығып, халқына, кейінгі ұрпаққа “өл-мейтұғьш өнегелі сөз қалдьірды”. Абай надандықнен күрсстің ең өткір құралы — тіл деп түсінді. Сондықтан ол “Мақсатьш тіл ұстартып, өнер шашпақ, Наданның көзін қойып, көңлін ашпақ” деген болатынды.

Ұлы ақыпның саяси-элеумотгік көзқарасы, демократтық, идеясы мен абзал мақсаты шығармасының бүтін өн бойынан, тіл ұстартуынан айқып сезіліп тұрады. Кемецгср ақьы адамзат қогамындағы тілдің аіқаратьш қызметі мен монін, опын, халыққа тигізетін ықпалының өте күшті екендігін жақсы түсінген. Сондықтан да Абай қазақ тіліндегі мәнсіз, Пасы артық қосалқы гөздерден поэзияны тазарта отырып, “тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін” жағымды сөздердің неше алуан үлгісін тапты, өнегесін көрсетті.

Ол үшін ұлы ақын қазақтьщ байырғы тума төл сөздерін өңдеп-түзеп, ұқсатып, жаңа мазмұн беріп, әр түрлі кэдесіне жарата білді. Мәселен, талаптың тұлпары, көңіл құсы, тентек;өмір, жабырқаңқы сөз, тіл ұстарту, т. б. теңеу сөздерді Абайдың қазақтың төл сөздерін жаңартып, жаңадан сөз жасағандыгының айракы деп карау керек. Ұлы ақын қазақтың ауызекі сөйлеу тілін, ауыз әдебиеті тілі мен жазба әдебиет тілін сарқа пайдалана отырып, қазактың болашақ ұлттық әдеби тіліне жөн-бағыт сілтеп, сара жол салды. Қазақ тілінің барлық сөздік қорын, лек-сика-фразсочогиялық байлығын, мақал-мәтелдерді мейлінше емін-еркін, керегінше, әрі шебер түрде пайдалана отырып, жетпегенін араб, парсы және орыс тілдерінен алып толықтырды да- кәдегіпс жарата білді. Абай шығармаларында кездескен сөз байлығының барлығы да түгелдей сөздікке ендірілді. Мұнымен қоса акыннын, өзі колданған жалқы есімдер, кісі аттары мен жер-су атаулары халық пен ру аттары да қоса қамтылды. Шығарманың текстінде кездеспеген, тек белгілі бір өлеңнін, тақы-рыбына .алынган кісі аттары, мәселен, Әсет, Көжекбай, Баймағанбет, Күлембай сияқты есімдер сөздікке жеке реестр болып алынбады.

Абай шыгармасында қолданылған араб, парсы және орыс сөздері негізінен скі салаға бөлініп қаралды. Оның бірінші түрі қазақ тілінің лексикасына бір жола еніп, ана тіліміздегі төл сөздердей етене болі.ш кеткен жалпы халыкқа таныс сөздер. Ал екіншісі — Абай шыгармаларында ғана ұшырасатын, бірақ қазақ тілінің сөздік күрамынан белгілі орын таба ялмаған бейтаныс, бөгде сөздер. Бүлардың тізімі алфавит тәртібімен қосымтпа ретіндо сездіктің соңынан көрсетілді. Абай — халық тілінің байда кәрлі кұнарын тек шебер пайдаланушы ғана емес, өзі де неше алуан жаңа сөздср, жаңа мағыналар тудырып отырған жазушы. Акынпың шабытты сәтті шактарында ұшкыр қаламынан туған мақал-мәтелдерге бергісіз толып жаткан канатты нақлия сөздері бар.Ақын өз шығармасында жай қарапайым сөзге жан бі-тіріп, нешее қилы қозғалыска түсірді. Сонымен қатар кемеңгер ақын тілдегі сан қилы тропалық тәсілдерді, аллегория мен шендестірулі. сарқазм мен иронияны, эпитет пен теңеуді әр түрлі ойнақылықпен құбылтып отырған. Әсіресе метафораны кең түрле сркін пайдаланган. Мысалы: “Сөзімде жаз бар шыбынсыз” дегендегі жаз деген свз. “Көңілдін, жайлауынан ел ксткен бе?” дегендегі жайлау сөзі, “Қажыды көңлім көпшауып” дегенде шабу сөзі, “Қараңгы, сақырау ойды қайғы жеңген” дегенде саңырау деген сөз “үміттің аты еліріп”, дегенде ат сөзі Абайдың өзіндік метафоралық сөз колданыстарына жатады. Ақынның ‘сөздігінде мұндай контекстік магыналарға “ақын бүл жерде мағынада қолданып отыр” деп кең түсінік берілді. Сөздің белгілі бір контскстегі бейнелі мағынасы сөздің эстетикалыщ мағынасы деп аталады. Мұндай мағыналарды саралау міндетін жеке айқын-жазушы тіліне арналган арнайы сөздік қана аткара алмақ.

Абай сөздігін жасау мақсаты ұлы ақын өз шығармаларын жазуда қанша сөз және оларды қандай мағынада қолданғандығының бетін ашу екендігі даусыз. Сөздікте осы максат біршама нақтылы жүзеге асты деп ойлаймыз. Абай шығармаларында

алты мыңға жуық жеке- дара сөз қолданғандығы анықталды.Бұл еңбск ұлы ақын-ның всыл мұрасындагы “іші алтын сырты күміс сөз жақсысын” терең білгісі, үйренгісі келген барлық қазақ қауымына пай-далы жұмыс деп ұгамыз. Абай сөздігі қазақ тілінің өткені мен қазіргісін салыстыра отырып тексерген жеке зерттеу еңбек болмаганыыен, салыстырып зерттеу үшін сұрып-талып тексерілген, белгілі жүйеге түскен бір дәуірдін, дайын материалы деп есептелсді.

Сонымен қатар кемеңгер ақынның қаламынан туған шығармалар тіліне тон өзіндік ерекшеліктерді Абайдан бүрынғы-соңды қазақтың өзге ақын-жазушыларының тілі-мен салыстыра отырып даралап бөліп көрсету үшін де өте бағалы еңбек деп таныла- ды. “Абай тілі сөздігі” ақын шығармаларындагы сөздердің анықтағышы әрі оның жиілік сөздігі болгандықтан, реестрге алынган сөздер кейін оның неше рет қол-данылғандығы (саны) көрсетіл-ді. Бір сөз қанша марынада жұмсалса, сонша рет анықтама берілді. Алдымен ең негізгі (заттық) мағынасы, онан кейін қосымша жоне өзіндік сөз колданысы көрсетілді. Соңынан белгі койылып, тұрақты сөз тіркестері келтірілді. Әрбір магына мен сөз тіркесінен берілген анықтамадан кейін оның неше рет қайталанғандығы, жақшанын, ішінде саны көрсетілген.

Сөз Абайда қандай грамматикалық формаларда қолданыл-ғандыгын көрсету үшін сөздік мақаланық ең соңынан белгі қойылды да, содан кейін олар бірінен соң бірі тізіліп, қандай грам-матикалық форма қай томда, кітаптың қай бетінде кездес-етіндігі көрсетілді. Грамматикалық формалар қазақ тіл білімійдег қалыптасқан жүйеге негізделіп құрылды.