Тұрмыс-салтқа байла-нысты туған шығармалар

Тұрмыс-салтқа байла-нысты туған шығармалар

Төрт түлік мал жайындағы шығармалар
Аңшылық жайындағы өлең-жырлар
Наурыз туралы өлеіңе
Бесік жыры
Жаңыленаш
Өтірік өлеіңер
Үйлену салтына байланысты туған өлеңдер
Той бастар
Жар-жар
Жұбату
Сыңсу
Бет ашар
Діни ұғымдарға байланысты туған шыгармалар
Бәдік
Арбау, жалбарыну өлеіңері
Бақсы сарыпы
Жарапазан
Көңіл-күйін білдіретін шығармалар
қоштасу
Естірту. Көңы айту
Жоқтау

 

Тұрмыс-салтка байланысты түган шыгармалар.

 

Қай халықты алсак та онын өзіңіе тән тұрмыс-тіршілігі, қүн-көрісі, әдет-гұрпы, салты болатындыгын білеміз. Мұның бәрі сол халықпен бірге жасасып, оның тарихына өзінше ілесс жүретіндігін байқаймыз. қоғамдық өмірдің, эканоми-калық жағдайлардың ілгерілеп дамуына байланысты, ха-лықтың түрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, сана-сезімі, дүниеге көзқарасы, т.б.өзгеріп отырады. Бір заманда туып, бертін келе, көп уақыт бойына қалыптасқан, белгілі жүйеге түскен дағдыға айналған тұрмыс-тіршілік, әдет-ғұрып, салт-сана, алғашқы мазмұнын біртіндеп жоғалта да бастайды. Бұлардың орнына қоғамдық-таптық тілек жағдайларына сәйкес жаңа мазмұн, түр туады. Дсмек, қоғамдық және экономикалық жағдайлар, олардың дамуы ертеден келе жатқан, қалыптасып қалған тұрмыс-тіршілікке, әдет-ғұрып, салтқа өз әсерін тигізсді, жаңа мазмұнда өзгеруіне, бұрынғы қалпын біртіндеп жоғалтуына ықпал жасайды.

 

Бүл айтылғандарды қазақ халқының тарихынан да кез-дестіруге болады. қазақ халқының экономикалық және тап-тық, қоғамдық жағдайлары, олардың дамуы, өзгеріп отыруы халықтың тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпы мен салт-санасына көптеген жаңалықтар енгізді. Белгілі бір дәуірде дағдыға айналған және сол кездегі адамдардың ой-санасын, оның шама-шарқын білдіретін әдет-ғүрып, тұрмыс-салты әр кездс әР түрлі ретпен өзгеріп, дамып отырғандығын көреміз. Мұны біз, әсіресе халықтың ауыз әдебиетінен аңғарамыз.

 

“Халықтың өтксндегі тарихын, тұрмыс-тіршілігін, әдет-|ғұрпын жақсылап зерттейміз десск, — дейді М. Горький,

 

оны дұрыстап түсінеміз десск, ауыз әдебиетін білуге |тиістіміз”. .

 

қазақтың ауыз әдебиетінде халқымыздың өткендсгі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрып, салтын елестететін

 

шығармалар өте көп. Бірақ олардың көпшілігі ерте за-манда ауызша туып, көпшілікке ауызша тарағандықтан, өзінің айтылу процесінде әр түрлі өзгерістерге үшырады, алгашқы түп нүсқасын таза өз күйінде сақтай алмай, жоғалтып та алды. Сондықтан біз халықтың түрмыс-салтына байланысты туған шығармалардың қайсысы ерте, қайсысы, кеш шыққандығын бслгілей алмаймыз. Бүл мәселе шлымда әлі аңықталмай, шешілмей келеді. Оның үстіне/қазақ’ халқының түрмыс-салтын баяндайтын, қай кезде қандай әдет-гүрпы болгандығын, олар қалай дамығандығын, қай жер-! де қандай түрлері туғандығын көрсететін зерттеулер жоқтың | қасы. Рас, бүл мәселелер жайында Ш. Уәлихановтың, ака-І демик В. Бартольдтың біраз айтқан пікірлері бар. Бірақ | олар қазақтың әдет-гүрпын, салтьга тереңінен тексеріп, та-рихи даму жолдарын, әдет-ғүрыптың қай кезде қандай түрі ] пайда болғандығын және бүған байланысты туған ауыз! әдебйеті үлгілерін арнайы зерттемеген еді.

 

Сондықтан да біз ғылымда шешілмеген, әлі анықталмаған’ мәселелерді бұл оқулыққа енгізуді қажет көрмедік. Біздің мақсатымыз: түрмыс-салтқа байланысты туған және ауыз әдебиетінің үсақ түрлеріне жататын шығармалардың шығу, даму тарихын баяндау емес, олардың кейбір басты!

 

түрлерімен таныстыру.

 

қазақтың қазан революциясына дейінгі ауыз әдебиетінде

 

халықтыңтүрмыс-салтьшабайланыстытуғаншығармалардың түрлері бар. Соның ішінде бастылары мыналар:

 

1. Төрт түлік мал, еңбек-кәсіп жайындағы.

 

2. Үйлену салтына байланысты.

 

3. Діни үйлмға байланысты.

 

4. Көңіл-күйін білдіретін шығармалар.

 

Шартты түрде болса да, осындай, төрт салага бөлінген шығармалардан қазақ халқының ертедегі түрмыс-салты, әдет-ғүрпы, діни үғымдары, арман-мүдесі қандай ексндігін аңғаруга болады. Осындай еңбектері арқылы халық өзінің өткендегі өмірін елестетеді, қуанышы мен тілегін, қайғысы мен мүңьга, басынан кешкен түрмыс күйін суреттейді; ха-лыққа үстемдік еткен, еңсссін түсірген, езіп қанаған тапқа, оның әдет-заңына, әлсіз түрде болса да, қарсылық айтылады, соны сынап-мінсп отырады. Сонымсн қатар, халық осы алуандас әңгімс-жыр, сртегілеріндс адал еңбекті, еңбек етуді мадақтайды.

 

Төрт тулік мал жайындағы шығармалар.

 

қазақ халқы кеңестік заманға дейтің, негізінде, көшпелі жагдайда болды да, мал шаруашылығымен кәсіп етті. Халықтың күн көрісі, тұрмыс-тіршілігі

 

Торт түліқ малға байланысты еді. Жесе — азық, кисе — киім> мінсе — көлік дегендей, көшпелі жагдайда өмір сүрген, экономиканың басқа түрі дамымаған қазақ халқы үІІІін төрт түлік мал тіршілік тірегі болды.

 

Өзінің тұрмыс-тіршілігінде осындай ерекше орын алған, пайдасы тиіп, қызметі сіңген төрт түлік мал жайында қазақ халқы ерте заманда-ақ неше түрлі әңгіме,. жыр, өлеңдер шығарған. Бұлардың бәрінде де мал шаруашы-лығымен кәсіп еткен адамньщ төрт түлік жайындағы көзқарасы, ой-арманы, тілек-мүддесі көрініп отырады.

 

Ауыз әдебиетінде төрт түлік мал жайындағы щығармалардың кейбір үлгілері өте ерте заманда, адамдардың жаратылыс сырый түсіне алмаған кезінің өзінде-ақ туа ба-стаған. Шоқан Уәлиханов “Шамандықтың қазақтардағы қалдығы”дейтінеңбегінде , М. 0. әуезовтің “қазақ ертектері” туралы жазған зерттеуінде төрт түлік мал жайындагы шығармалардың алғашқы үлгілері ертедегі адамдардың ой-өрісі төмен сатыда тұрған кезінде шыққандығын айтады. Жаратылыс сырын түсіне алмаған ол кездегі адамдар әлем дүниесіндегі әрбір қүбылыстарды өзінше долбарлап жорыған, бұларда жаратушы күш бар деп сенген, соған табынған.

 

Төрт түлік мал жайындағы шығармалардың алғашқы үлплері осындай ескі сенім-нанымдарға байланысты туған. Онда әрбір түліктің жаратушы құдайы бар деп білген. Мәсслен, қазақта “қазықүрт тауы” деген әңгіме-жыр бар. Осы жырда халық төрт түлік малдың қалай пайда болғанын ескі діни ұғымдарға байланыстыра былай баяндайды: Баяғы бір заманда дүние жүзін топан-су қаптап кетеді. Тек қана қазқұрт тауы аман қалады және осы таудың ығында Нұқ дейтін әулиенің кемесі тұрады. Топан қаптаған кезде жан-жануарлар осы кемеге тығылады. Мүның ішінде төрт түлік малдың әрқайсысынан тұқым болады. әрбір түліктен бір-бір тұқым аман қалады да, кейіңнен ол өрбіп өседі. Бұл түліктерді топаннан сақтап қалған олардың жаратушысы, иелері болады. Жылқының иесі — Жылқышы ата (кейде қамбар-ата деп те айтылады), қойдың иесі — Шопан — ата, түйенің “есі — Ойсыл-қара, сиырдың иесі — Зеңгі-баба,

 

Ш. Уәлихаіюв. Мақалалары мен хаттары, Алматы, 1947. М.әуезов. қазақ ертегілсрі, Алматы, 1957.

 

ешкінің иесі — Сексек-ата деп әрқайсысына жекелей ат| қояды. әрбір тұліктің осы секілді иелері болғандығын, со-лардың арқасында топан-судан аман қалгандығын “қазықұрт тауы” дейтін әңгіме-жыр былай суреттейді:

 

қазықүрттың басында кеме қалған, Ол әулие балмаса неге қалған? Жетім бота үстінде жатып кялып, Ойсыл-қара жануар содан қалған.’

 

Бұдан әрі қарай жыр басқа түліктер жайын сөз етеді. әрбір түліктің қалай өрбігендігін айтқанда, өлеңнің бас-тапқы екі жолын қайталап отырды.

 

Халықтың төрт түлік мал жайындағы, оның қалай өрбіп-өскендігі жайындағы алгашқы көзқарасы, ұғым-түсінігі осылай болып келеді. Төрт түліктің өз алдына иелері (Ойсыл-қара, Шопан-ата, Жылқышы-ата, Сексек-ата, Зеңгі-баба) болуына, әрқайсысына жекелей ат қоюына қарағавда, біз мысалга алған өлең бертінде шыққан емес. Ол сонау ерте заманда, көп құдайға табынған ІнаМандық дәуірде туған деуге болады. Олай дейтін себебіміз мынадай:

 

Шоқан Уәлиханов ислам діні жайын айта келіп: “қазақ арасына ислам діні XIV ғасырда ене бастады”,— дейді . Ал академик В.В. Бартольд былай деген: “Сырдария бой-ында, Хорезммен көршілес отырған қыпшақтар XII ғасырдың аяғына дейін мұсылман емес еді, жалпы алғанда монғолдардың басқыншылық жорығына дейін ислам түріктердің көпшілігінің діні емес болатын” . Ал қазақ тарихын зерттеушілер қазақ арасына ислам діні VIII гасырда ене бастады деп, бірақ ол XVI ғасырға дейін бүкіл ел қолданған түтас дін еместігін көрсетеді . Мұнымен қатар, тарихшылардың бәрі де XIV ғасырға дейін қазақтар көп қүдайға табынып (шамандық кез) жүргенін айтады. Ол кездегі адамдар жаратылыс сырын түсіне алмағандықтан, ой-өрісі төменгі сатыда болғандықтан жоққа сенген, дүние-дегі әр түрлі қүбылыстарды күшті санап, құдай есебінде соған табынған. XVI ғасырдан бергі жерде де, яғни қазақ арасына ислам діні молынан жайылған кезде де, екі дін (шамандық шен ислам) қатарласа жүрген.

 

Міне, бұл айтылғандардан төрт түлік мал жайында шығарылған өлең, жырлардың алгашқы нұсқалары ерте заманда

 

1 Ч. Валиханов. Сочинения, стр. 109, 1904

 

2 В.В. Бартольд. История турецко-моногольских народов, стр. 15, Таш-кент, 1928.

 

3 История Казахской ССР. том I, Алма-Ата, 1957, стр. 105, 187.

 

қазақ арасына ислам діні енбестен бұрын туғандығы д. Ал бертін келе, қазақ арасына ислам діні тарап, „„.„і шырмаған дінге айналған кезде көп құдайға к гьіяушылық біртіндеп жойыла бастайды. Өйткені ислам

 

т-ніяің шарты бойынша, жаратушы құдай көп емес, біреу д на деп айтылады. Бірақ қазақтар ислам дінінің шартына ^ан-тәнімен беріліп кетпейді. Ш. Уәлихановтың айтуына арағанда, қазақтар ислам дінін, оның шарттарын мойын-лағанмен де, нағыз діндар халық болмаган. Сондықтан олар бұрынғы шамандықты да, кейіннен енген исламды да бірдей колданып жүреді. Бұган төрт түлік мал жайында шьігарылған әңгіме, жыр-өлеңдер дәлел.

 

Төрт түлік мал жайында шығарылған әңгіме, өлең, жырлардың алгашқы үлгілері ерте заманда туып, бертін келе дами берді. Тұрмыс-тіршілігі төрт түлікке байланысты болған шаруа адамы мал баласын қадірлеп, ардақтай гүседі. Мал басының өсімтал болуын тілейді. Сондықтан да ол төрт түліктің иелеріне жалынып, жалбарынады. “Малға ауру, індет жіберме, одан сақтай гөр, малымызды өсімтал ет”,— деп, төрт түліктің иелеріне тіл қатады, әрқайсысына арнай тілек етеді. Мәселен, Жылқышы атаға арналған тілек өлеңінде:

 

Шаруаның бір пірі, Жьшқышы-ата, Тілегеңце өзің бер ақтан бата. Үйір-үйір жылқыиы шұрқыратып Ойдан, қырдан арқансыз әкеп мата, Өзің сақта ысқырған жел мен жаудан, қуғын-сүргін сабылтқан төтеп лаудан. Шаруаны кейітпе біріктірген, Өзің сақта пәлелі қиян даудан,—

 

деп келеді де, ендігі тілегі не екенін білдіреді:

 

Тағы бір тілек тілейін,

 

Шын бергенің білейін,

 

Өнкей ала шүбардан,,

 

Айғырды бер байсалды,

 

Үйірі толған байталды, .

 

Өңкей мама бие бер,

 

Сауган сайын иіген,

 

Биесі бұтын жимасын,

 

Көнекке сүті сыймасын

 

¦зара берсің желісі,

 

Кени берсін өрісі

 

Ал түйенің иесі Ойсыл – қарага да шаруа адамы жалынып, жалбаранады. Оған да тілегін айтады, ит- құс, пәле- жаладан сақтай гөр, мал- басымды аман етіп қоргап жур дейді де

 

Және бір тілек тілейін,

 

Бергенінді білейін,

 

қотанға сыймас туей бер,

 

Жаткан жері даладай,

 

Азу тісі қаладай,

 

Екі өркеші баладай,

 

қаршылдаған бурасы,

 

Жалбыраған шудасы,

 

Жібектен болсын бұйдасы

 

Көзі жарык жулдыздай,

 

Мойны иір қобыздай,

 

құйрығы ұзын қамшыдай,

 

Шудасы бар жамшыдай

 

 

Осындай жалбарыну ретіндегі тілектерін шаруа адамы Зеңгі-бабага, Сексек-ата мен Шопан-атата да айтады. Бүлар-дан тілейтіні де, сүрайтыны да: мал басын өсімтал ет, түрлі қауіп-қатерден, үры-қарыдан, ит-қүстан, бәле-жала-дан, үрыс-жанжалдан сақтай гөр!..

 

Төрт түлік мал жайында шығарылған бүл өлеңдерден ерте кездегі шаруа адамының психикасы, ой-арманы, тілек-мүддесі айқын көрініп отырады. Сондай-ақ бүл тектес шыгармаларда кездесетін жоққа нанушылық, соқыр сезімге салынушылық, әр түрлі иелерге табынушылық ертедегі адам-дардың ақыл-ой санасы төмен сатыда болгандығын аңғартады. Мүның бәрі ертедегі адамдардың хал-жайын, ой-санасын, дүниеге көзқарасын түсінуімізге көмектеседі. ‘-‘ Жогарыда мысалға келтірілген шығармаларды әдебиеттік жағынан алғанда, олардың өзіне тән ерекшелігі барлығын аңғару қиын емес. Бүл ерекшелік — төрт түлік малдың қандай жекелік қасиеті барлығын айқындауында. Өмірі мал бағып өскен, мал сырын жақсы білген адам төрт түліктің әрқайсысына тән қасиетін, характерін айырган. Шаруа ада-мына сиыр малы неліктен қадірлі, жылқының қызметі немесе түйенің пайдасы қандай? Міне, бүларды жогарыда аталған өлевдер айқындап береді.

 

Сондай-ақ, “Малдың баласын сүюі” дейтін өленде жаңағы айтылған, төрт түліктің өзіне тән тағы бір сипатын аша түседі. Онда:

 

қой сүйеді баласын, қоцырым, деп, Іштенені білмеген, момыным, деп, Сиыр сүйеді баласын, торпағым, деп, қаранғыға баспаған, қорқағым, деп, Түйе сүйед баласын, боташым, дсп, Жаудыраған көзіднеп, тоташым, деп, Ешкі сүйед баласын, лағым, деп, Тастан тасқа секіргсн, шүнағым, деп, Жылқы сүйед баласып, қүлыным, деп, Түлпар болар жүгірген, жүрыным, деп,—

 

Күн көрісі, түрмыс-тіршілігі төрт түлікке байланысты болғандықтан, адам баласы мал өсіруді негізгі кәсібі еткен. Бүл ретте тәжірибесі мол қариялар айтты деп, ксйінгі жа-старға мал бағу жайын, қайтсе мал басын өсіруге бола-тындығын өлең-жыр арқылы бейнелеп көрсеткен. Мал бағу жөніндс ғасырлар бойына жинаған тәжірбиесін халық: “Мал баққанға бітеді” деген даналық мақалымен қорытындылайды. “Мал бағып кәсіп еткен халық жастардың, жас балалардың есінс осы ойларын қүя берген. Ондағы ойы:

 

жалкау болма, еңбек ет, мал өсір. Бұлай етпесең, азып-тозьш кетесің деп ақыл-өсиетін айта келеді. Мұны:

 

; Асық ойнаған азар, Доп ойнаған тозар, Бәрінен де қой бағып, құйрық жеген озар,—

 

дейтін балаларға арналған өлеңнен көруге болады. Сол секілді балаларға арналған “Түйе, түйе, түйелер” деген өлевде мал басының қалай құрылатындығын, бұл жөнінде не істеу керсктігін көрсетеді. ^

 

Түйе, түйе, түйелер, Тұзың қайда, түйелер? Балқан таудың басында, Балды қоян қасында… Еніп кеттім еңіске, қойным толды жеміске, Жемісімді жерге бердім,

 

Жер жусанын берді. Жусанын мен қойга бердім, қой маган қошақанын берді… Мұз суын берді, Суын қара сиырға бердім, қара сиыр сүтін берді..,—

 

деп тізбектей соза береді. Бұл келтірілген мысалдан шаруа адамының мал күту, мал өсіру жайындағы ойы, тәжірибесі көрінеді. әрине, мал бағу, күту, өсіру оңай іс емес. Ол ерінбеген еңбекті керек етеді. Сондықтан халық әдебиеті бұған да көңіл аударады. Бұл ретте халық әдебиеті “Төрт түліктің кеңесі”, “Иесі мен сиырдың айтысы”, “Ешкі мен қойдың айтысы” секілді өлеңдер де шығарған. Осы өлеңдер арқылы мал күтімін жақсарту үшін адамдардың еңбек етуі, малға керекті азық, қора-қопсы дайындаудың қажеттілігін ескерткен. “Иесі мен сиырдың айтысында” бұл жай айқынырақ суреттеледі”. Онда мал иесінің жүмысқа селсоқ қарағандығы, малына қора-қопсы жасамағандығы шөп ша-уып азық дайындамағандькы айтылады. Осының садцарынан оның малы арып, азады, көтеремге айналады. Ашыққан сиыр жем іздеп көрінген үйдің қорасына қарай жүгіреді. Сиырының бұл қылығын жаратпаған иесі, оған ұрсып: “Көзіңді ойып алайын, соғымға соямын”,— деп қорқытады. Бірақ сиыр бүған дау айтады да, өзінің бұл күйге түсуі иесшің жалқаулығынан болғанын білдіреді.

 

Халықтың төрт түлік жайында шығарған өлең, жыр-ларьщда мұндай әңгімелер өте жиі ұшырайды. Оларда: Мал басын көбейту үшін еңбектену, малдың қамын ойлау, қ°Ра-қопсысын, азығын даярлау керек-екендігі аңғартылады. Мал өздігінен өседі деп жалқаулыққа салынушыларды, «ейқамдарды ажуа, сықақ етеді.

 

Төрт түлік жайында шығарылған өлеңдерде мал кҮтщін суреттеумен қатар, малды багу жайы да сөз болады.

 

“Малды өсіргің келсе, оны бага біл, ит-қүсқа жем қылып алма, сақ бол, малшыны сайлап ал” дегендер осы алуандас өлеңдердің негізгі сарыны, басты мазмүны болып келеді. “қасқырдың қойшыларға айтқаны” дейтін халық өлеңінде бақташылар жайы мына түрде суреттеледі:

 

Бала қойшы,

 

Алыста ойнап кдла қойшы…

 

Екі қойшы —

 

Ермек қойшы…

 

Атты қойшы —

 

Ашуы қатты қойшы…

 

Түйелі қойшы —

 

Түрған қойшы…

 

Өгізді қойшы —

 

Өлген қойшы,

 

Жеп болғанда көрген қойшы..

 

Бүл мысалдан қойшының қандай болу керектігіі аңғартылады. Баладан қойшы қойсаң, алдындагы малын үмытып ойынға салынады. қойшының көлігі өгіз не түйе болуы да қолайшз, қойға шапқан қасқырга айбар көрсете алмайды. Сондықтан қойшыға жақсы ат беру керек дегенді шаруа адамы өзіне тәжірибе етеді. Осы жағдайда ол ал-, дъшдағы малын ит-қүсқа жем етпек емес деп топышлайды.!

 

қазақ халқы төрт түлік мал жайында шыгарған үсакУ өлендерінде жылқы мен түйеге ерекше көңіл бөлген. (Төрт түлік жөнівде тек үсақ өлеңдер ғана шыгарылған емес. Ол ауыз әдебиетінід барлық түрінен орын алган. Оларға кейінгі тарауда да тоқтаймыз). Оның себебі осы аталған екі түліктің қазақ тіршілігінде аса ‘маңызды орын алуына байланысты еді. Жылқы ертедегі қазақ үшін кисе — киімі, жесе — еті, ішсе — қъшызы бар мал болумен қатар, ол; көлік еді. Ең басты қаситі — жылқы ел қоргау жолындаі зор пайда келтірген мал.

 

Тарихтың айтуына қарағанда, өткен заманда қазақ еліне | шетелдік басқыншылар талай рет шабуыл жасап, ойран салған. Басқыншы жауға қарсы қазақ жігіттері әскери жасақ қүрып аттанған, тойтарыс берген. Сонда олар өздеріне; керек түлпар атты сайлап мінген. Мүндай түлпарлар ел қоргағанбатырлардыңжауынгер жолдасы, жәрдемшісіболган, Сондықтан да халық әдебиеті ел қорғау ісінде батырларға қызмет еткен сәйгүлік, түлпар аттарды сүйсіне жырлап, өзінің әңгіме, жырына қосқан. (Бүл жөнінде “Батырлар| жыры” бөлімін қараңыз).

 

Ал халықтың түйені ардақтап, ауыз әдебиетіне қосуыі оның адам үшін еті, сүті, жүні пайдалы болгандыгында 1 ғана емес. Ең бастысы — түйенің күшті, төзімді көлікі екендігінде. Көшіп-қонып жүрген жагдайда қазақ халқының’ негізгі көлігі түйе болған еді. Түйе жемге, шөлге төзімдіі келеді. Ол бір-екі аптаға дейін жем жемей, су ішпей өркеш}

 

майын қорек етіп жүре беретін мал. Сондықтан да шаруа адамы түйе малын аса қадірлейтін болған. Түйенің ауыз әдебиетінде асыра мақталып жырлануының бір себебі осыдан. Бұған — “Бозіңген” ертегісі дәлел.

 

қазақ халқының ертедегі күн-көрісі, тұрмыс-тіршілігі, щаруашылығы төрт түлік малға байланысты болгандыгы ауыз әдебиетінен белгілі орын алды, ол көптеген шығармаларғатақырып, мазмұнболдыдесек, сонымен қатар, халықтың психикасына, сезім дүниесіне, тіліне де әсер етті. әдебиетші ғалым қ.Жұмалиевтің айтуына қарағанда: “Мал бағып күн көрген ертедегі адамдар өзі жасаған ауыз әдебиетінде ең жақсы образ, теңеулерді әр түрлі жануарлардың өмірінен алып отырған. Бұған, — дейді қ. Жұмалиев, — екі себеп бар, біріншіден, төрт түлік ғасырлар бойы адамның ой-санасынан ұнамды орын алған; екіншіден, төрт түліктің кайсысы болса да көпке белгілі, сол белгілі нәрсе арқылы белгісіз нәрсені елестеткен” . Осы пікірді қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымның бірі Б.Кенжебаев та айтады: “қазақ халқы,— дейді Б. Кенжебаев — малға сыр мінез. Адамның келбетін, түсін, сиқын, жақсы-жаман мінезін, қылығын айқындап көрсету үшін, оны малдың мүшелеріне, мінезіне салыстырады, сөйтіп, әр түрлі теңеулер жасайды” .

 

қазақ баласын жақсы көргенде “құлыным”, “қозым”, “ботам” дейді. Бұл сөздер әдебитте образға айналған. Ал сұлу қызға “Ботакөз” деп әдемі теңеу теңейді. Көңіл-кұйін білдіруге келгенде “ботадай боздады”, “қозыдай шулады” деседі. Адам тұлғасын сипаттағанда “жігіттің нары екен”, немесе бой жеткен сұлу қыздар жайын айтқанда “жез бұйда-лы нар тайлақтай” деседі. Мұның бәрі ауыз әдебиетінде жасалған ұнамды, қонымды теңеу, метафора, салыстырулар болып табылады. Бәрінің де оғаштығы жоқ, адам ойына дөп келген образды сөздер. Олардың қайсысы болса да, ерте заманнан бері төрт түлікпен кәсіп еткен халықтың түрмыс-тіршілігіне байланысты туған және адамдардың мал жайындағы ой-сезімін білдіре шыққан. Сондықтан жоғарыда аталған теңеу, метафора, образға айналган сөздер қазақтың әдеби тілін байыта түскен.

 

Төрт түлікке байланысты туған әдемі теңеу сөздер қазақ халқының ертеден-ақ мал шаруашьшығымен айна-лысқанына айғақ секілді. Сондай-ақ, мал бағып кәсіп еткен халық кісі аттарын да төрт түлік жайынан қойып отырған.

 

қ- Жумалиев. қазақ әдебиеті, Алматы, 1949.

 

қазақ әдебиетінің тарихы, 1 том, 39-бет, Алматы, 1948.

 

 

ешкінің иесі — Сексек-ата деп әрқайсысына жекелеи қояды. әрбір түліктің осы секілді иелері болғандығын, с лардың арқасында топан-судан аман қалғандығын “қазыК¥Рт тауы” дейтін әңгіме-жыр бьшай суреттейді:

 

қазықұрттың басында кеме қалған, Ол әулие болмаса неге қалған? Жетім бота үстінде жатып қалып, Ойсыл-қара жануар содан қалған.

 

Бұдан әрі қарай жыр басқа түліктер жайын сөз етеді. әрбір түліктің қалай өрбігендігін айтқанда, өлеңнің бас-тапқы екі жолын қайталап отырды.

 

Халықтың төрт түлік мал жайындағы, оның қалай өрбіп-өскендігі жайындағы алғашқы көзқарасы, ұғым-түсінігі осылай болып келеді. Төрт түліктің өз алдына иелері (Ойсьш-қара, Шопан-ата, Жылқышы-ата, Сексек-ата, Зеңгі-баба) болуына, әрқайсысына жекелей ат қоюына қараганда, біз мысалға алған өлең бертінде шыққан емес. Ол сонау ерте заманда, көп құдайға табынған шамандық дәуірде туган деуге болады. Олай дейтін себебіміз мынадай:

 

Шоқан Уәлиханов ислам діні жайын айта келіп: “қазак арасына ислам діні XIV ғасырда ене бастады”,— дейді . Ал академик В.В. Бартольд былай дегсн: “Сырдария бой-ында, Хорезммен көршілес отырған қыпшақтар XII ғасырдың аяғына дейін мұсылман емес еді, жалпы алғанда монғолдардың басқыншылық жорыгына дейін ислам түріктердің көпшілігінің діні емес болатын” . Ал қазақ тарихын зерттеушілер қазақ арасына ислам діні VIII ғасырда ене бастады деп, бірақ ол XVI ғасырға дейін бүкіл ел қолданған тұтас дін еместігін көрсетеді . Мұнымен қатар, тарихшылардың бәрі де XIV ғасырға дейін қазақтар көп құдайға табынып (шамандық кез) жүргенін айтады. Ол кездегі адамдар жаратылыс сырын түсіне алмағандықтан, ой-өрісі төменгі сатыда болғандықтан жоққа сенген, дүние-дегі әр түрлі құбылыстарды күшті санап, құдай есебінде соған табынған. XVI ғасырдан бергі жерде де, яғни қазақ арасына ислам діні молынан жайылған кезде де, екі дін (шамандық пен ислам) қатарласа жүрген.

 

Міне, бұл айтылғандардан төрт түлік мал жайында шығарылған өлең, жырлардың алғашқы нұсқалары ерте за-

 

1 Ч. Валиханов. Сочинения, стр. 109, 1904

 

2 В.В. Бартольд. История турецко-моногольских народов, стр. 15, Тащ-кент, 1928.

 

3 История Казахской ССР. том I, Алма-Ата, 1957, стр. 105, 187

 

38манда, қазақ арасына ислам діні енбестен бұрын туғандығы байқалады. Ал бертін келе, қазақ арасына ислам діні тарап, көпшілікті шырмаған дінге айналған кезде көп құдайға табынушылық біртіндеп жойыла бастайды. Өйткені ислам дінінің шарты бойынша, жаратушы құдай көп емес, біреу ғана деп айтылады. Бірақ қазақтар ислам дінінің шартына жан-тәнімен беріліп кетпейді. Ш. Уәлихановтың айтуына қарағанда, қазақтар ислам дінін, оның шарттарын мойын-дағанмен де, нағыз дівдар халық болмаған. Сондықтан олар бұрынғы шамандықты да, кейіннен енген исламды да бірдей қолданып жүреді. Бұған төрт түлік мал жайында шығарылған әңгіме, жыр-өлеңдер дәлел.

 

Төрт түлік мал жайында шығарылған әңгіме, өлең, жырлардың алғашқы үлгілері ерте заманда туып, бертін келе дами берді. Тұрмыс-тіршілігі төрт түлікке байланысты болған шаруа адамы мал баласын қадірлеп, ардақтай гүседі. Мал басының өсімтал болуын тілейді. Сондықтан да ол төрт түліктің иелеріне жалынып, жалбарынады. “Малға ауру, індет жіберме, одан сақтай гөр, малымызды өсімтал ет”,— деп, төрт түліктің иелеріне тіл қатады, әрқайсысына арнай тілек етеді. Мәселен, Жылқышы атаға арналған тілек өлеңінде:

 

Шаруаныц бір пірі, Жылқышы-ата,

 

Тілегенде өзің бер ақтан бата.

 

Үйір-үйір жылқыиы шұрқыратып

 

Ойдан, қырдан арқаисыз әкеп мата,

 

Өзің сақта ысқырған жел мен жаудан,

 

Куғын-сүргін сабылтқан төтеп лаудан.

 

Шаруаны кейітпе біріктірген,

 

Өзің сақта пәлелі қиян даудан,—

 

деп келеді де, ендігі тілегі не екенін білдіреді:

 

Тағы бір тілек тілейін, ШыІІ бергенің білейін, Өцкей ала шұбардан, Жал-құйрығы шұбалған, Айғырды бер байсалды, Үйірі толған байталды,

 

Өңкей мама бие бер, Сауған сайып иіген, Биесі бұтын жимасын, Көнекке сүті сыймасын, Үзара берсін желісі, Кеңи берсін өрісі…—

 

Ал түйенің иесі Ойсыл-қараға да шаруа адамы жалынып, жалбарынады. Оған да тілегін айтады, “ит-қүс, пәле-жаладан сақтай гөр, мал-басымды аман етіп қорғап -жүр” дейді де:

 

Және бір тілек тілейін,. Бергеніңді білейін, қотанға сыймас түйе бер, Түйе берсең, үйе бер, Жатқан жері даладай, Азу тісі қаладай, Екі өркеші баладай,

 

қаршылдаған бурасы, Жалбыраған шудасы, Жібектен болсын бұйдасы… Көзі жарық жұлдыздай, Мойны иір қобыздай, құйрығы ұзын қамшыдай, Шудасы бар жамшыдай…

 

Осындай жалбарыну ретіндегі тілектерін шаруа адамы Зеңгі-бабаға, Сексек-ата мен Шопан-ата-га да айтады. Бұлар-дан тілейтіні де, сұрайтыны да: мал басын өсімтал ет, түрлі қауіп-қатерден, ұры-қарыдан, ит-құстан, бәле-жала-дан, ұрыс-жанжалдан сақтай гөр!..

 

 

Төрт түлік мал жайында шығарылған бұл өлеңдерден ерте кездегі шаруа адамының психикасы, ой-арманы, тілек-мүддесі айқын көрініп отырады. Сондай-ақ бұл тектес шығармаларда кездесетін жоққа нанушылық, соқыр сезімге салынушылық, әр түрлі иелерге табынушылық ертедегі адам-дардың ақыл-ой санасы төмен сатыда болғандығын аңғартады. Мұның бәрі ертедегі адамдардың хал-жайын, ой-санасын, дүниеге көзқарасын түсінуімізге көмектеседі. *» Жоғарыда мысалға келтірілген шыгармаларды әдебиеттік жағынан алғанда, олардың өзіне тән ерекшелігі барлығын аңғару қиын емес. Бұл ерекшелік — төрт түлік малдың қандай жекелік қасиеті барлығын айқындауында. Өмірі мал бағып өскен, мал сырын жақсы білген адам төрт түліктің әрқайсысына тән қасиетін, характерін айырған. Шаруа ада-мына сиыр малы неліктен қадірлі, жылқының қызмсті немесе түйенің пайдасы қандай? Міне, бұларды жоғарыда аталған өлеңдер айқындап береді.

 

Сондай-ақ, “Малдың баласын сүюі” дейтін өлеңде жаңагы айтылған, төрт түліктің өзіне тән тағы бір сипатын аша түседі. Онда:

 

Кой сүйеді баласын, қоцырым, деп, Іштеңеиі біямегеи, момыным, деп, Сиыр суйеді баласыи, торпағым, деп, Карацғыга баспаған, қорқағым, деп, Түйе сүйед баласын, боташым, деп, Жаудыраған көзіцнен, тоташым, деп, Ешкі сүйед баласын, лағым, деп, Тастан тасқа секіргсн, шұнағым, деп, Жылқы сүйед баласьш, қүлыным, деп, Тұлпар болар жүгіргсн, жұрыным, деп,—

 

Күн көрісі, тұрмыс-тіршілігі төрт түлікке байланысты болғандықтан, адам баласы мал өсіруді негізгі кәсібі еткен. Бұл ретте тәжірибесі мол қариялар айтты деп, ксйінгі жа-старға мал бағу жайын, қайтсе мал басын өсіруге бола-тындығын өлең-жыр арқылы бейнелеп көрсеткен. Мал бағу жөніндс ғасырлар бойына жинаған тәжірбиесін халық; “Мал баққанға бітеді” дегсн даналық мақалымен қорытындылайды. “Мал бағып кәсіп еткен халық жастардьщ, жас балалардың есінс осы ойларын құя берген. Ондата ойьг

 

40жалқау болма, еңбек ет, мал өсір. Бұлай етпесең, азып-тозып кетесің деп ақыл-өсиетін айта келеді. Мұны:

 

Асық ойнаган азар, Доп ойнаған тозар, Бөрінен де қой бағып, құйрық жеген озар,—

 

дейтін балаларға арналған өлеңнен көруге болады. Сол секілді балаларға арналған “Түйе, түйе, түйелер” деген өлеңде мал басының қалай қүрылатындығын, бұл жөнінде не істеу керектігін көрсетеді.

 

Түйе, түйе, түйелер, Тұзың қайда, түуелер? Балқан таудың басында, Балды қоян қасында… Еніп кеттім еңіске, Койным толды жеміске, Жемісімді жергс бердім,

 

Жер жусанын берді. ЖусаныІІ мсн қойга бердім, қой маған қошақанын берді… Мұз суын берді, Суын қара сиырщ бердім, қара сиыр сүтін берді..,—

 

деп тізбектей соза береді. Бұл келтірілген мысалдан шаруа адамының мал күту, мал өсіру жайындагы ойы, тәжірибесі көрінеді. әрине, мал бағу, күту, өсіру оңай іс емес. Ол ерінбеген еңбекті керек етеді. Сондықтан халық әдебиеті бұған да көңіл аударады. Бұл ретте халық әдебиеті “Төрт түліктің кеңесі”, “Иесі мен сиырдың айтысы”, “Ешкі мен қойдың айтысы” секілді өлеңдер де шығарған. Осы өлеңдер арқылы мал күтімін жақсарту үшін адамдардың еңбек етуі, малға керекті азық, қора-қопсы дайындаудың қажеттілігін ескерткен. “Иесі мен сиырдың • айтысында” бұл жай айқынырақ суреттеледі”. Онда мал иесінің жүмысқа селсоқ қарағандығы, малына қора-қопсы жасамағандығы шөп ша-уып азық дайындамағандығы айтылады. Осының салдарынан оның малы арып, азады, көтеремге айналады. Ашыққан сиыр жем іздеп көрінген үйдің қорасына қарай жүгіреді. Сиырының бүл қылығын жаратпаған иесі, оған ұрсып: “Көзінді ойып алайын, соғымға соямын”,— деп қорқытады. Бірақ сиыр бұған дау айтады да, өзінің бұл күйге түсуі иесінің жалқаулығынан болғанын білдіреді.

 

 

Халықтың төрт түлік жайында шығарған өлең, жыр-ларында мұндай әңгімелер өте жиі ұшырайды. Оларда: мал басын көбейту үшін еңбектену, малдың қамын ойлау, қора-қопсысын, азыгын даярлау керек- екендігі аңғартылады. Мал өздігінен өседі деп жалқаулыққа салынушыларды, бейқамдарды ажуа, сықақ етеді.

 

Төрт түлік жайында шығарылған өлеңдерде мал күтімін суреттеумен қатар, малды бағу жайы да сөз болады.

 

Малды өсіргің келсе, оны баға біл, ит-құсқа жем қылып алма, сақ бол, малшыны сайлап ал” дегендер осы алуандас өлеңдердің негізгі сарыны, басты мазмұны болып келеді-“қасқырдың қойшыларға айтқаны” дейтін халық өлеңінде бақташылар жайы мына турдс суреттеледі:

 

Бала қойшы,

 

Алыста ойнап қала қойшы .

 

Екі қойшы —

 

Ермек қойшы…

 

Атты қойшы —

 

Ашуы қатты қойшы…

 

Түйелі қойшы —

 

Тұрған қойшы…

 

Өгізді қойшы —

 

Өлген қойшы,

 

Жеп болғанда көрген қойшы.

 

Бұл мысалдан қойшының қандай болу керектігі аңгартылады. Баладан қойшы қойсаң, алдындағы малын ұмы-тып, ойынға салынады. қойшының көлігі өгіз не түйе болуы да қолайсыз, қойға шапқан қасқырға айбар көрсете алмайды. Сондықтан қойшыга жақсы ат беру керек дегенді шаруа адамы өзіне тәжірибе етеді. Осы жағдайда ол ал-дындағы малын ит-құсқа жем етпек емес деп топышлайды.

 

қазақ халқы төрт түлік мал жайында шығарған ұсақ өлеңдерінде жылқы мен түйеге ерекше көңіл бөлген. (Төрт түлік жөнінде тек үсақ өлендер ғана шығарылған емес. Ол ауыз әдебиетінің барлық түрінен орын алған. Оларға кейінгі тарауда да тоқтаймыз). Оның себебі осы аталған екі түліктің қазақ тіршілігінде аса ‘маңызды орын алуына байланысты еді. Жылқы ертедегі қазақ үшін кисе — киімі, жесе — еті, ішсе — қымызы бар мал болумен қатар, ол көлік еді. Ең басты қаситі — жылқы ел қорғау жолында зор пайда келтірген мал.

 

Тарихтың айтуына қарағанда, өткен заманда қазақ еліне шетелдік басқыяшылар талай рет шабуыл жасап, ойран салган. Басқыншы жауға қарсы қазақ жігіттері әскери жасақ құрып аттанған, тойтарыс берген. Сонда олар өздеріне керек тұлпар атты сайлап мінген. Мұндай тұлпарлар ел қорғағанбатырлардыңжауынгержолдасы.жәрдемшісіболған. Сондықтан да халық әдебиеті ел қоргау ісінде батырларға қызмет еткен сәйгүлік, тұлпар аттарды сүйсіне жырлап, өзінің әңгіме, жырына қосқан. (Бұл жөнінде “Батырлар жыры” бөлімін қараңыз).

 

Ал халықтың түйені ардақтап, ауыз әдебиетіне қосуы оның адам үшін еті, сүті, жүні пайдалы болғандънында ғана емес. Ең бастысы — түйенің күшті, төзімді көлік екендігінде. Көшіп-қонып жүрген жағдайда қазақ халқыньщ негізгі көлігі түйе болған еді. Түйе жемге, шөлге төзімді келеді. Ол бір-екі аптаға дейін жем жемей, су ішпей өркещ

 

майын қорек етіп жүре беретін мал. Сондықтан да шаруа адамы түйе малын аса қадірлейтін болған. Түйенің ауыз әдебиетінде асыра мақталып жырлануының бір себебі осыдан. Бұған — “Боз іңген” ертегісі дәлел.

 

қазақ халқының ертедегі күн-көріс’, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылыгы төрт түлік малға байланысты болғандыгы ауыз әдебиетінен белгілі орын алды, ол көптеген шығармаларға тақырып, мазмұн болды десек, сонымен қатар, халықтың психикасына, сезім дүниесіне, тіліне де әсер етті. әдебиетші ғалым қ.Жүмалиевтің айтуына қараганда: “Мал бағып күн көрген ертедегі адамдар өзі жасаған ауыз әдебиетінде ең жақсы образ, теңеулерді әр түрлі жануарлардың өмірінен алып отырған. Бүған, — дейді қ. Жұмалиев, — екі себеп бар, біріншіден, төрт түлік ғасырлар бойы адамның ой-санасынан ұнамды орын алған; екіншіден, төрт түліктің дайсысы болса да көпке белгілі, сол белгілі нәрсе арқьшы белгісіз нәрсені елестеткен” . Осы пікірді қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымның бірі Б.Кенжебаев та айтады: “қазақ халқы,— дейді Б. Кенжебаев — малға сыр мінез. Ацамның келбетін, түсін, сиқын, жақсы-жаман мінезін, қылығын айқындап көрсету үшін, оны малдың мүшелеріне, мінезіне салыстырады, сөйтіп, әр түрлі теңеулер жасайды” .

 

қазақ баласын жақсы көргенде “құлыным”, “қозым”, “ботам” дейді. Бұл сөздер әдебитте образға айналған. Ал сұлу қызға “Ботакөз” деп әдемі теңеу теңейді. Көңіл-кұйін білдіруге келгенде “ботадай боздады”, “қозыдай шулады” деседі. Ацам түлғасын сипаттағанда “жігіттің нары екен”, немесе бой жеткен сұлу қыздар жайын айтқанда “жез бұйда-лы нар тайлақтай” деседі. Мұның бәрі ауыз әдебиетінде жасалған ұнамды, қонымды теңеу, метафора, салыстырулар болып табылады. Бәрінің де оғаштығы жоқ, адам ойьша дөп келген образды сөздер. Олардың қайсысы болса да, ерте заманнан бері төрт түлікпен кәсіп еткен халықтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты туған және адамдардың мал жайывдағы ой-сезімін білдіре шыққан. Сондықтан жоғарыда аталған теңеу, метафора, образға айналған сөздер қазақтың әдеби тілін байыта түскен.

 

Төрт түлікке байланысты туған әдемі теңеу сөздер қазақ халқының ертеден-ақ мал шаруашылығымен айна-лысқанына айгақ секілді. Сондай-ақ, мал бағып кәсіп еткен халық кісі аттарын да төрт түлік жайынан қойып отырған.

 

1 қ. Жумалиев. қазақ әдебиеті, Алматы, 1949.

 

2 қазақ әдебиетінің тарихы, 1 том, 39-бет, Алматы, 1948.

 

V

 

қазақтағы Жылқыбай, Түйебай, қойшыбек сияқты кісі ат-тары да тегін қойылматан. Бұл да қазақ халқының ертеден-ақ төрт түлікпен кәсіп еткеніне дәлел. Осыған байланысты бір мәселені атай кетелік. қай халықтың тұрмыс-тіршілігі, күн көрісі не нәрсеге байланысты болса, халық оны әдебиетіне кэптеп енгізіп отырған. Егіншілікпен немесе қүс шаруашылығымен ертеден кәсіп еткен халықтарды алсақ, олардың ауыз әдебиетінде бұл тақырып басым келіп отырды. Мәселен, орыс халқы мал өсірумен қатар, егін салуды ерте заманда-ақ білген. Орыстың ауыз әдебиетінде егінші туралы, егіншілікпен кәсіп еткен шаруа адамы жайындағы кесек шығармалар өте мол. Мұның себебі, орыс халқының , тұрмыс-тіршілігі егінге байланысты болғандығынан. Ал қазақтың ертедегі ауыз әдебиетінде бүл тақырыпта туған шығармалар өте аз. Оның мәнісі қазақтардың ерте заманда егін егіп, оны кәсіп етпегендігіне байланысты.

 

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды жинақтай келсек, қазақ халқының төрт түлік жайында шығарған өлең, әңгіме, жырлары өте мол екендігін байқаймыз. Бұл шығармалар мал шаруашылыгымен кәсіп еткен халықтың өткендігі тұрмыс-тіршілігін, ой-сезімін, дүниеге көзқарасын, арман-мүддесін ұғынуымызға мол материал береді.

 

Аншылық жайындағы өлен- жырлар

 

Казак халкы ерте заманда тек торт түлік малды өсіріп, соны тіршілік тірегі етіп қойган жок.

 

Ол мұнымен қатар аң аулауды

 

да кәсіп өткен. Аңның етін, жүнін, терісін

 

тұрмысындаіы керегіне жаратқан.

 

Ф. Энгельс “Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің тууы” туралы жазған еңбегінде аңшьшық адам баласының тарихында ерте кезде пайда болғанын, аң аулап күн көру сол кездегі адамдардың негізгі кәсібінің бірі екенін, бүл іске алғашқы уақытта барлық қауым қатысқанын айтады. бұған қарағанда, ерте кезде қазақтар да осы жайды басынан өткізген тәрізді. Бертін келе аң аулау ісіне бүкіл ауыл үй араласпай, оны жеке адамдар, мерген жігіттер, құс сырын білетін саятшылар кәсіп еткен. Олар аң аулау үшін керекті қүрал-сайманды, жүйрік ат, алғыр тазы, қыран құстарды (бүркіт, қаршыга, тұйгын, т.б.) өздері даярлап, баптайтын болған. Аулайтын аңына қарай әдіс-айласын да әр түрлі қолданған: қасқырды жүйрік атпен қуып соғьщ алған. Соңғы кездерде аң аулаушылардың бұрынғы әдіс-айла-сы, құрал-саймандары жаңара бастаған, мылтықты, қақпанды, т.б. пайдаланған. Осылай ете отырып, аңщы-мергендер, саятшылар ерте кезде өздерінің үй-іштерін ғана

 

емес, бүкіл ауылдарын аңның, қүстың етімен асырап жүрген. Мұны олар сол кездегі күн көру кәсібінің бір түріне айнал-дырған. Бертініректе аң аулау, қүс салуды ойын-сауық, бой жазу, қызық көру, дем алу үшін де пайдаланган.

 

Аңшылық, мергендік туралы қазақ халқы ерте кездің өзінде-ақ әр алуан ұсақ өлеңдер, әңгіме-жыр, ертегілер шығарған. Бұлардың қайсысында болса да, аң аулап кәсіп етуді халық жақсылық іс, өнер деп түсінген және осы жолда ерлік жасап, ел-жұртын аңның, құстың етімен асыраган адамдарды ардақтап жырына қосқан; оларды ер атандырып, батырлық тұлға беріп суреттеген.

 

Аңшылықты түрмысқа қажетті кәсіп деп түсінген халық, бүл тақырыпта кесек шығармалар да тудырған. Негізгі иде-ясы ел қорғау жайын баяндайтын “қамбар батыр” жырының бірсыпыра әңгімелері аңшылықты суреттейді. Жырдың алғашқы бөлімінде алпыс үйлі арғынды, тоқсан үйлі то-бырды аңның, құстың етімен асыраған қамбар жайы сурет-теледі. қамбар аң аулауды құмарлық, көңіл көтеру үшін жасаған батыр емес. Ол мұны кәсіп еткен еңбек адамы. қамбардың:

 

Күс етін беріп бағамын, Үйдегі екі кәрімді. Оған да назар саламын, қабатыма аламын — Тоқсан уйлі тобырмец Алпыс үйлі арғынды,—

 

дейтіні осыдан.

 

қарамағындағы қыруар жанды асырып-сақтау үшін қамбар аң аулап еңбек етеді. Күніне үйрек, қазды, басқа да андарды жүздеп әкеледі. Мұны халық жыры қамбардың ерлік еңбегі деп, сүйсіне суреттейді. Аңшылық қамбарға оңайға түспейді де. Ол бұл жолда бірсыпыра ерліктер жа-сайды, жыртқыш аңдармен арпалысады. Аңның мықтысы саналған жолбарыспен айқасып, оны жеңеді. Мүны жыр қамбардың батырлық бейнесін көрсету .үшін келтірген.

 

“қүламерген”, “Жоямерген”, “Жерден шыққан Желім батыр” ертегілерін алайық. Бүлардың басты кейіпкерлсрі еңбек адамдары арасынан шыққан аңшы-мергендер болады. Бәрі де түрмыс-тіршілігі үшін аңшылықты кәсіп еткен ерлер, ел-жұртын асырып-сақтаған адамдар бейнесінде суреттеледі. Олардың бүл жолдағы істерін халық әдебиеті сүйсіне дәріптейді, еңбек адамдарының ерлік образын жасайды.

 

Халық аңшы-мергендермен қатар, алғыр, қыран қүстар-ды, жүйрік тазыларды да өзінің ауыз әдебиетіне қосып

 

отырған. Халықтың өлевдері, ертегі-әңгімелері неше түрлі жүйрік тазыларды, қыран құстарды қызыға жарлап, аңызға айналдырып жіберген. Олардың адам баласына келтірген пайдасын, атқарған қызметін сүйсіне жыр еткен.

 

қазақ арасына кең жайылған әңгіме-жырдың бірі — “Көкжендет”. Мұнда Көкжендет жайы саятшының сөзімен баяндалды. Жыр былай басталады:

 

Көкжендет, тұғырың алтын, жібек баулы, Бар ма екен Көкжендеттей қыран шаулы? Күніне отыз үйрек, қырық қаз іліп, Кеш болса отырушы ең тояттаулы.

 

Көкжендет әңгімесі бұдан әрі қарай да дами берді. Онда: Көкжендеттің жақсы қаршыға екендігі, саятшыға он сегіз жыл жолдас, серік болғандығы баяндалады. Ол өте алғыр, салған бетінен қайтпайтын қыран құс болады. Оның “қаз-үйректі топырлатып” ілгеніне сүйсінген халық “Көкжендет” деп ат қояды. Саятшы бір күні Көкжендетін құсқа салады, бірақ ол бүл жолы иесінс «қайтпады, кетіп қалады. Саятшы сүйікті досы болған Көкжендетін еске түсіріп жур шығарады, өзімен он сегіз жыл жолдас болған қыран қүсын оның алғырлыгын елге жыр етіп таратады.

 

“Көкжендет”— ел арасында ертеден айтылып келе жатқан әдемі жыр. Мұнда аңшылықпен кәсіп еткен саят-шының сүйініші, ой-сезімі, көп жыл жолдас болған құсына мақтанышы тартымды суреттеледі.

 

Көкжендет ұшушы еді желдей есіп, Атушьг ед топты қазга жаннан кешіп, Ілгенде қаз-үйректі топырлатып, Көрген жан сұқтанушы ед “жендет” десіп… Көкжендет, қанды балақ, шіркін кәрі, Болар ма Көкжендеттей құстың бәрі. Ауылды құс етіне көні қылған Шіркінкің, не қылайын, өтті зары,—

 

дегендер Көкжендетті көз алдына елестетеді.

 

Аңшылық қазақ өмірінде ертеден келе жатқан кәсіптің бір түрі ретінде танылумен қатар, ол ауыз әдебиетіне күрделі тақырып болып та енді. Бұл жөнінде халық әдебиеті әдемі әңгіме-жыр, ертегілер шығарумен бірге, сол аңшылықты елес-тететіндей әдемі теңеу, образды сөздер, эпитет, метафо-ралар жасады. Халық әдебиеті жағымды батырлар образын жасағанда, олардың мықты, күшті екендігін, сырт келбетін айтқанда “арыстандай”, “жолбарыстай” немесе “арыстандай айбатты”, “жслбарыстай жүректі” деп отырды. Бертін келе, ақывдар айтысында, айтысқа түскен әрбір ақын өзін алғыр қыран құсқа, ақиық бүркітке теңейді. Мұның бәрі ауыз

 

Наурыз туралы өлендер

 

қазақ халқының түрмыс-тіршілік өмірінде, әдет, салтында елеулі орын алган және ерте кезден мерекелеп өткізетін күннің бірі — На-урыз. Бүл күн жыл сайын наурыз айының22-де (ескіше тоғызыншы наурызда) мерекеленетін болған және оның жаңа жылдың алгашқы күні ден есептеген. Мұны қазақтар “Үлыс күні” деп те атайды. Олай атау себебі — ертеде “¥лыс күні” жаңа жылдың бірінші күні болып есеп-телген. Наурыздың 22-де күн мен түн теңеледі де, содан кейін күн ұзара бастайды. Сондықтан бүл күн ертедегі адамдар жаңа жылдың туған күні деп қуанышпен қарсы алған. “Үлыстың үлы күні” әрбір үйде бас асылып, қазан көтерілген, құрт көже жасалған. Бұл күні жүрт жүмыс істемей, үй қыдырып “қүтты болсын” айтысқан, жаңа жылды қуанышпен қарсы ала отырып, жақсы тілек, жадырасқан көңіл білдірген. Сөйтіп, “Үлыстың үлы күнін” шаруа адам-дары өздерінше еңбек мерекесіне айналдырған.

 

қазақ арасында ұлыс күнінің құрметпен той жасап ме-рекеленуі, әдебиетші ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда , ислам діні қабылданбастан бұрын шыққан. Бұл күнді қазақтардың зор қүрметпен қарсы алу себебі, сол кездегі көшпелі жағдайда өмір сүрген халықтың тұрмысына бай-ланысты еді.

 

Көшпелі жагдайда тіршілік еткен халық қыс айларында аса қатты қиыншылық халге үшыраған. әрі қора-қопсысы, әрі даярлаган шөбі жоқ адамдарға сақылдаған сары аязда мал асырау оңай іс емес еді. қыс күндері олар малына күрек ашып, жем тауып беру шарасын қарастырды; та-биғаттың дүлей күштеріне қарсы арпалысқа түседі; одан мал-жанын аман сақтап қалу үшін жан таласа күреседі, қажырлы еңбек етеді. Осындай жағдайда жүрген адамдар күннің жылынуын, көктем шығуын асыға күтеді.

 

Наурыз — көктем айының басы. Бүл кезде күн жы-лынып, қар ери бастайды, көктем лебі еседі. қыс бойы қысымшылық жағдайда болған адамдар күн шуағын, көктем лебін жадыраған жайдарылықпен қарсы алады, жаңа жыл

 

1 Б. КенЖебаев. қазақәдебиеті, Ітом, 1948; қ. Жұлголиев.қазақөдебиеті, 1949; Ш. Хусаинов пен Ы. Д\йсенбаев. “қазақ ауыз әдебиеті және халық ойындарындағы тсатр-драмалық элементтер”, қазақ ССР ғылым академи-ясының хабарлары, көркемөнер сериясы, №78, 1950; ә.Маргулан. қазақ әдебиеті, 1941.

 

басталды деп қуанысады. Бұл қуанышын күн мен түннің теңеліп, күн үзара бастаған мерзімде мерекелеп өткізеді. Ол күнді жаңа жылдың басталған күні, яғни “Үлыстың ұлы күні” деп той жасайды. Содан былай бұл күн қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде зор мәні бар мерекеге айналып кетеді. ¦лыс күнін қуанышпен мерекесіне айналырған халық үлкен ойын-той, сауық жасайды. Осы тұста әркім өзінің көңіліндегі арман-мүддесін білдіреді. Бұларды олар бір-бірімен көріскенде айтатын болады, бір-біріне жақсы тілек тілейді. қыстың қысымынан аман шыққанына қуаныса оты-рып, жаңа жылдан не күтетінін, нені тілейтінін аңғартады. Мұны олар өлең, тақпақ арқылы айтады. Мәселен:

 

Амансыз ба, Үлыс оң болсын, Ақ мол болсын қайда барса, жол болсын! ¥ëыс бақытты болсын, Төрт тулік ақты болсын, Үлыс береке берсін, Бәле-жала жерге енсін! Немесе:

 

Үлыс күні кәрі-жас, құшақтасып көріскен. Жаңа ағытқан қозыдай, Жамырасып өріскен. Шалдар бата беріскен: “Сақтай гөр,— деп,— терістен”. Кел, таза бақ, кел десіп, Ием, тілек бер десіп…

 

Бұл өлеңдерден ерте кездегі шаруа адамының арман-тілегі елестейді. Сонымен қатар, оның тілектерінде жоқ нәрсеге сенушілігі, жарылқаушы күш бар деп, соған жал-барынушылығы да көрінеді. Мұның өзі ертедегі адамдардың ой-өрісі, дүние тану дәрежесі төменгі сатыда болғандығын аңгартады.

 

Үлыс күні шаруа адамдарының еңбек мерекесі болғандықтан, оны ойын-сауық, думанды қызық тоғай айнал-дырған. Жастар жағы бұл күнгі халықтың ой-сезімін, шаттық қуанышын білдіре өлең айтқан, ән шырқаған. Олар өздерінің өлең-әндерінде жаңа жылга деген тілектерін айтумен қабат, көңіл-күйлерін, жастық шақтың сыр-сезімін қозғаған.

 

Есік алды қара су бойлағаным, Жалғанның қызығына тоймағаным, Көмілсем де кетер ме көкейімнен, Калақаммен ұлыс күні ойнағаным,—

 

дейтін өлеңдер ерте кезде ұлыс күні мерекелі қуаныш болғандығын елестетеді.

 

қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан әдет-ғұрып салтының бәрі де оның ауыз әдебиетінен орын алған. Мұны ол ескі кездің елесі есебінде кейінгі жас ұрпаққа өлең арқылы жеткізген. қазақтың ескі әдет-ғүрып, салтында елеулі орын алған нәрселердіңішіненаңыз-әңгіме,өлең-жырғақосылмағаныжоқ деуге болады. Адамның тууынан бастап, қартайғанға дейінгі өмірі, тұрмысында кездескен, басынан өткен жайларының бәрі де ауыз әдебиетінде суреттелген. Жаңа туған жас балаға арнап “шілдехана”, алгаш рет жолға шықса “тоқым қагар” деген секілді ырымдар жасалған. Осының бәрі ойын-саулық, өлең түрінде өткен және олар қазақтың жалпыға бірдей салтына айналған. Осындай салттан туған өлеңнің бір түрі бесік жыры.

 

Жас баланы бесікке салуды қазақтар қуаныш етіп, той-лап өткізген. Мұны да ойын-сауыққа айналдырган. Онда айтылған өлеңдерден жас баланың дені сау, ер-азамат болып өсуін халықтың тілейтіндігі де көрініп отырады. Кейіннен, бесіктегі жас баласын тербете отырып, аяулы ана көңліндегі ой-арманын, жақсы тілегін білдіреді. Мұны халық “Бесік жыры” деп атайды.

 

“Бесік жырында” ананың балаға деген мейірі, махаббаты беріледі. Мәселен:

 

Аспандағы жұлдызым әлди, балам, ақ балам, Айналайын, балам-ай, АйпалсыІІ сенен анац-ай, әлдилеп сені сүйгснде, АІІаңныц көцілі болар жай.

 

Көзімніц ағы, қарасы, Жүрегімиіц парасы Уайым, қайғы ойлатпас, Көңілімніц санасы. Айналайын, шырағым, Көлге біткеіг құрағым, Маидайдағы құидызьш,

 

Бесік жыры ауыз әдебиетінде ертеден бар. Оны әуел-баста ақындар шығарған, соңынан оны жұрт жаттап алып, айтып жүретін болған. Бесік жырында айтылатын тілек, ақыл-өсиеттерден халықтың нені аңсап, нені көксегендігі көрінеді. Бесік жыры “әлди, әлди, ақбөпем” деп басталады да халық жас баланың болашақта кім болып өсуін, қандай қызмет атқаруын қалайтындығын ана сөзімен баяндайды. Сонда:

 

қүрығыңцы майырып, Түнде жылқы қайырып, Жаудан жылқы айырып, Жігіт болар ма екенсіц? Айыр қалпақ киісіп,

 

Ақырып жауға тиісіп, Батыр болар ма екенсің? Бармақтарыц майысып, Түрлі ою ойысып, , Үста болар ма екенсің..,—

 

дейді. Осы бір үзіндіден халықтың бала тәрбиелеудегі ой-арманы айқын көрінеді. Халықтың ойынша, жас бала өсе келе, ержеткен соң еліне қызмет етуге тиісті. Мал бақ, кәсіп ет, ел-жұртыңды жаудан қорға деген ойын халық бесікте жатқан жас балаға ақыл, тілек етіп білдіреді және кімді ардақтайтынын да аңғартады. Халық шығарған бесік жырларында жас балага жорық жасап ел талауға, барымта алуға аттан деген әңгімелер кездеспейді. Өйткені мұндай нәрсе халықтың мүддесіне қайшы келеді, халық тілегіне қарама-қарсы. Сондықтан да халық адал еңбекті ардақтайды. Мұны ол жырларына қосып, жастарға үлгі етеді. Осы тұрғыдан қарағанда, халық шығарған “Бесік жырларының” мәні зор деп айтуға болады.

 

қазақ халқының әдет-ғұрып, салтынан туған ойын-сауықтар кезінде өлең, әңгіме-жырлар ғана айтылып қойған жоқ. Ойын-сауық үс-тінде, жиналған жұртты күлдіру үшін, ауыз әдебиетінің бұдан басқа да ұсақ түрлері айтылған. Соның бірі — жаңылтпаш.

 

Жаңылтпаш айтқанда екі нәрсе ескерілетін секілді. Біріншіден, жиналған жүртты күлдіру; екіншісі — әрбір сөзді тез шебер айтуға, тіл ұстартуға үйрету. Жаңылтпаштың сөздері жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады. Егер жаңылтпаш айтушы адам қиыннан құралган қырлы сөздерді орамына келтіре алмаса, аздап тайып кетсе — онда күлкі боларлық тіпті ұятқа соғарлық жағдайға әкеледі. Сондықтан ол әрбір сөзді жылдамдата тақпақтаумен қатар, нақышына келтіре, мүлт жібермей, оралымын таба айтуға тиіс. Жаңылтпаштың сөздері қара сөз түрінде, кейде өлең секілді ұйқасып келеді. Мысалы:

 

Немесе:

 

қара бүркіт томағасын түсірді,

 

Оны мен томағаламай кім томағалайды,

 

Оны мен томағаламай кім томагалайды.

 

Ар жақтагы Кұдияр құдам еді, Ол мені құдаламады, Мен оны құдаламадым,—

 

,деп, соңғы екі жолы қайталанып айтылады.

 

Ерте кезде ойын-£ауықтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салты болган. Жаңылтпаш жиналған жұртты күлдіру, тіл ұстартуды көздеумен қатар, ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған. қазақтың салты бойынша, ойын-сауыққа келген жастардың

 

 

бәрі де ән салып, өлең айтуға тиіс. Ал ондай өнері жоқтарға ойынды басқарушы адам “жаңылтпаш айт” деп ұйғарған, жаңылтпаштың сөзін өзі жайлап айтып берген. Сонан кейін оны шапшандата қайталап айтуды жаңағы өлең білмейтін адамнан талап еткен. Егер ол адам жаңылтпаштын сөздерін орамына келтіріп айта алмаса, бүлдірсе, жұрт оған күлетін болған. Сондықтан мұндай күлкі етерлік жағдайға түспес үшін жастар ән, өлең үйренуге, оларды білуге тырысқан.

 

қазақтың ертедегі* салты бойынша, ойын-ӨТІРІК ӨЛЕңДЕР сауық кездерінде айтылатын өлеңнің бір түрі — өтірік өлең. Бұл алуандас өлең-дер күлкілі, қызық сюжеттерге құрылады.

 

Өтірік өлеңдерді айту оңай болғанымен, шығаруы оңай емес. Ол ақынның ақындық өнерді талап етумен қатар, фантазияның мол болуын қажет етеді. Өйткені өтірік өлең, оның сюжеті қиыннан құрастырылуды, түймедей нәрсені түйедей етіп, болмаса, керісінше, түйедей нәрсені түймедей етіп көрсетуді тілейді. Бұл өлеңдер суреттелетін нәрселердің бәрі адамның көз алдындагы заттардан, нақтылы шындықтан, жалпыға түсінікті көріністерден алынады. Бірақ олардың ісі, қарым-қатынасы, атқаратын қызметі шын-дыққа келмейтін, адам сенбейтін жағдайда суреттелуі керек. Совда ғана ол өтірік өлеңдік дәрежесіне жетеді. Өтірік өлеңдер әрқашан да күлкілі, қызықты уақиғага құрылады.

 

Өтірік өлендер айтайын деген ойын, суреттейтін деген көріністерін тыңдаушыға әсірелеу, бейнелеу, .шендестіру арқылы жеткізіп отырады . Осы ретпен ол неше түрлі картиналар, образдар жасайды.

 

Жоғарыда айтылғандарға дәлел ретінде қазақтың ертеден келе жатқан өтірік өлеңдерінен екі-үш мысал келтірейік:

 

Бір қоянды міндім де аспанға ұштым, Екпініне шыдамай жерге түстім. Алты күндей ақ боран соғып еді, Жалғыз қурай түбіне ас қып іштім. Дүниеніц ауыры үрген қарын, Жалғыз өзім көтердім соньщ бәрін. Алты атанға үш төстеп артып едім, Көтере алмай жығылды атандарым. Аспанға алты жерден тіреу қойдым, Той қылып мын масаны сонда сойдым. Жүрегін біреуінің төрт бөліп жеп, Нансаңыз өмірімде бір-ақ тойдым.

 

Б. Шалабаев. қазақ әдебиетінің тарихы, I том, Алматы, 1948.

 

Бұл келтірілген мысалдарда суреттелген көріністер бәрі де әсірелеу, шендестіру ретімен берілген. Бір нәрсені екінпіісіне салыстыра отырып әдемі образдар жасаған. Сонымен қатар нақтылы шындықтан алынған жанды-жансыз деректерді тыңдаушыға қызық, күлкілі түрде жеткізген. Бұлардың бәрін жыршы-ақын өз атынан, өзін қатыстыра айта отырып, адам сенбестік күлкілі әңгімелер тудырған. Нақтылы деректерді мол шеберлікпен үдеген фантастикалық дәрежеге жеткізу, адамының ойына келмейтін “өтірік” әңгімеге айналдыру қазақ ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдер түрінің негізгі бір ерекшілігі болып табылады.

 

¦илену салтына байланысты түған Өлендер

 

қай халықты алсақта, оның ертеден келе жатқан әдеп-салты, ырым- кәдесі бар. Соның бірі- қыз ұзату, келін түсіру — жастарды үйлендіруге байланысты туған. Мұндай салт қазақта да бар және ол әріден келе жатыр.

 

қазақ халқы ерте кезде тұрмыс-тіршілігінде орын алған салтының қайсысын болса да ойын-сауық етіп өктізуге ты-рысқан. Оның бәрін өзінің ән-күйімен, өлең-жырымен ссте қалдырған. Мүны үйлену салты жайынан да көруге болады.

 

қазақтың қыз ұзату, келін түсіру — жастарды үйлендіру — салтына байланысты туған ауыз әдебиетінің ұсақ түрлерін талдамастан бұрын, сол салт туралы аздаған деректер бере кеткен жөн. Өйткені мүндай өлендердің көпшілігі сол ескі әдет-салттың және оны шығарушылардың идеясын білдірген.

 

Арғы шыққан уақытын, нақтылы туған мезгілін және қай дәуірде қалай дамығандығын дәлелдеп көрсете ал-мағанмен, қазан револююциясына дейін қазақта үйлену салтының бірнеше түрінің болғаны мәлім. Бүл ретте про-фессор Б. Кенжебаев көңіл аударарлықтай біраз фактілер келтіреді.1 Оның айтуынша, қазақтардың ертедегі түрмы-сында қүда болу, қыз үзатып, келін түсіру әдет-салты халық ортасында туған, бұл салтты сол кездерде билік еткен үстем тап та пайдаланып, оны ақсақалдық-рушылдық жол-жоба заңына айналдырған, өздерінің конссрвативтік идеясын қосқан. Мұндай әдет-салттың қазақта қазан революциясына дейін басты үш түрі болып келген. Біріншісі, бел құда; немесе ежеқабыл деп аталған. Бұл әдет-салт бойынша, жас-тардың ата-аналары балаларын тумай тұрып атастырып қойған; бірінен үл, екіншісінен қыз туса, қүда боламыз деп

 

1 Б. Кенжебаев. Казақ әдебиетіңің тарихы, I том, Алматы, 1948.

 

 

уәделескен; тумаған, әлі дүниеге келмеген балаларына қүда түсіп, ырымдарын жасаған; ол балалардың не өлі, не тірі боларын еске алмаған. Мұның мысалы “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырынан көрінеді. Екіншісі, бесік қуда деп аталған. Бүл әдет-салт бойынша, жастардьщ ата-аналары балаларын бесікте жатқан кезінде^-ақ атастырып, құда болған. Алысатын не берісетін қальщ малдарын белгілесіп, оны төлей бастаған. Ал бесікте жатқан балалардың ер жетіп, ес білген кезінде бірін-бірі ұнататыны не ұнатпай-тынымен ата-аналар санаспаған. Үшіншісі, қарсы қуда деп аталған. Мұнда қызы не қарындасы бар кісілер біріне-бірі қызын немесе қарындасын беретін болып қүда түскен.

 

Екінші сөзбен айтқанда, өзара адам айырбасын жа-саған.

 

қазақтың ескі әдет-ғұрпынан, салтынан үстемдік еткен таптың ақсақалдық-рушылдық жол-жобаға айналдырған заңынан ерте кезде жастардың бас еркі болмағандығы айқын көрінеді. Сондықтан да жастар теңінё қосылып, сүйгеніне бара алмаған. Олардың тағдырын, жарқын үмітін, болашақ өмірін әділетсіз әдет-ғұрып, ескілік заң билеген. Мүның үстіне, ол заманда жастардың әсіресе қыз балалардың, бағасы малмен есептелген. қыздарды зар жылатып, малга сатқан, қалың мал алган, оларға зорлық істеп, өміріне қиянат жасаган; қартайған байлар қалың малды матап беріп, жас қыздарды әйелдікке алған. қалың малдың мөлшері де әр түрлі болып келген. қыздың ата-тегіне, туысқандардының әл-ауқатына, түрмысына қарай қалыңға төленетін малдың саны жеті, он жеті, жиырма жеті, отыз жеті, қырық жеті болып белгіленген. қалың малға тек ірі мал алынған.

 

Бұлармен қатар, ескі заманда қазақ арасында үстем тап шығарған әмеңгерлік жесірлік деп алатын заң болған. Ол заңның үйғарымдлры, бүгінгі күннің тұрғысынан қарасақ, өте қатал, жан түршігерлік екендігін байқаймыз. Мәселен, он бес — он алтыдағы жас баланың қырықтарға келген агасы қайтыс болса, одан қалған әйелді жаңағы жас балаға қосқан. Егер ол бала тіпті жас болса, онда жеңгесі оның өсіп, ер жетуін күтіп отырған, содан кейін оған тұрмысқа шыққан. Ал өлген ініден қалған келінді жасы үлкен аға әйел етіп алған. Бұлардың бәрін жоғарыда аталған әмеңгер-лік, жесірлік заңы “аға өлсе, іні мұра” деп атаған, мүны сол кездің салтына сыйдырған. Еріксізден қосылатын жеңге мен інінің немесе аға мен келіннің жас айырмашы-лықтарына, бірін-бірі сүйер-сүймесіне қарамаған, онымен санаспаған.

 

Сөйтіп, қазақтың ескі тұрмысында орын алған, арғы негізі халықтың ортада туган үйлену салтының кейбір бас-тыларын сол кезде үстемдік еткен билеуші тап пайдаланып, белгілі жол-жоба, заңға айналдырған. мұндай зандар жүзеге асып тұрған заманда жастарға, әсіресе қыздарға шексіз зор-лық, көп қиянат жасаған. Бұған разы болмаған талай жастар өмірін өкінішпен, қайғы-қасірет тартып жылаумен өткізген, кейбіреулері мұндай халге шыдай алмай, өзін-өзі өлтіруге дейін барған. Жастар, әрине, ол кезде әділетсіздікке қарсы күрес жолын таба алмаған. Олардың осындай ауыр жағдайын көрген Абайдың:

 

Етімді шал сипаған құрт жесін деп, Жартастан қыз құлапты терең суға’,—

 

дейтіні осыдан. Бұл сол кездегі әділетсіздікке, қалың малға зорлық жасап жастарды жылатушылыққа қарсы білдірілген халық наразылығының бір көрінісі еді.

 

қазақтың қыз ұзату, келін түсіру — жастарды үйлендіру салтына байланысты туған және соларды елестететін өлендердің бірнеше ұсақ түрлері бар. Олардың қайсысы болса да әр кездің жағдайына қарай өзгеріп, дамып отырған. Сонымен қатар, ол өлеңдер арқылы белгілі қоғамдық ор-таның, таптың идеясы, көзқарасы білдірілген. Осы аталған өлеңцердің тобына жататын “Той бастар”, “Жар-жар”, “Сыңсу”, “Бет ашар” т. б. өлеңдерінің халықтық жақтары болумен қатар, халықтың тілегіне қайшы келетін, кері тарт-па сипаты барларын да есте ұстау керек. Бұларды сын көзімен қарап талдау қажет.

 

¦затылған қыздың тойында айтылатын той бастар өлеңнің ұсак бір түрін той бастар деп

 

атаған. Мұның өлеңін шығарушы, әдетте, ақындар болған. Бірақ той сайын той бббастар өлеңін ақындар ^ана айта беруі шарт емес. Кейде, ондай той ішінде ақынның болмауы да мүмкін. Сондықтан әуелде ақындар шығарган, кейіннен елге тараған, жұрт жаттап алған той бастар өлеңін сөзге ебі бар, жылпос жігіттер де айтып жүрген.

 

Той бастардың негізгі мақсаты — той жасап отырған үйдің ұзатылатын қызына “құтты болсын” айту, жақсы тілек білдіру, тойға жиналған адамдарды көңілдендіду. Сонымен қатар, күйеуге ұзатылып бара жатқан, ел-жұртын, ата-анасын, туған-туыстарын тастап кетуді қимай, қиналып отырған қызға демеу беру, көңілін аулау, “ата-ананың жолы

 

1 Абай. Толық жинақ, 1945, 180-бет

 

осы” деп көрсету. Осы мақсаттан туған той бастар өлеңінің бір үлгісі мынадай болып келеді:

 

Бағылан серке, марқасқа қой бастайды, қой алдында жануар ойқастайды. құтты тойға кез болған жолды жігіт, Бұрынғының жолымен той бастайды. құнан қойын шайлатып сойдырған үй, Табақ-табақ ет тартып тойдырған үй, Сәтті күні сәрсенбі той қылыпсыз, құтты болсын, тойыңыз, той қылған үй.

 

Немесе:

 

Белгілі бұл қазаққа тілдің желі, Той қылдын жұрт жиналған мерекелі. Сәрсенбі сәтті күні той қылыпсыз, Тойыңыз тойға ұлассын берекелі.

 

Той бастар өлеңінің осылай басталатын үлгілсрінің қайсысын алсақ та, мазмүны жағынан бір-біріне ұқсас келеді. “Сәрсенбінің сәтті күні той жасаған” адамга “құтты болсын” айтудан басталған той бастар өлеңцері өз кезіндегі әдет-ғүрып, салт бойынша, әңгімені үзатылатын қыз жағына қарай да ауыстырады. қызға да айтары: “ата-ананың жолы осы”, соған көн, көңіліңе қайгы алмай аттан деу. Той бастар өлеңдерінің бәрінде кездесетін және мадақтап, мақтау түрінде айтылатын негізгі идея осылай болып отырады. Мүнымен қатар, той бастар өлеңдірінің кейбіреулерінде той иесінің сән-салтанатын, ойын-сауығын, байлық-бақытын жер-көкке сыйғызбай мақтаушылық, ол адамды бүкіл ел-жұрты жарылқаушы есебінде көрсетушілік те кезедседі. Мұвдай дәріптеулер, асыра мақтаулар байлардың тілегінен туған. Сондықтан оларды той бастар өлеңдерінің халыққа жат түрі деп білу керек.

 

Той бастаушының екінші бір міндеті — “жаршылық” қызметін атқару. Той бастар өлеңін кейде арнаулы “жар-шылар” да айтқан. Олар: “Жараңдар-ау, жараңдар, құлағыңды бері сал…” деп тойдың тәртібін, ендігі жерде қандай ойын-сауық, қызықтар болатындығын, той иесінің немесе басқалардың жариялайтын қандай сөздері барлыгын хабарлап отырған.

 

Той бастардың өлеңдері төрт жолды, он бір буынды, тілі халыққа түсінікті, біреуден біреудің жаттап алып айтып жүруіне әрі жеңіл, әрі ыңғайлы болып келеді.

 

ЖАР-ЖАР Той бастардан кейін, ұзатылатын қыздың тойында айтылатын өлеңнің екінші бір түрі — жар-жар. Мұны ойынға жиналған-дар екі жақ болып, айтыс түрінде орындайды. Бір жағы қыздар, скінші жағы жігіттер немесе қыз алушы және қыз беруші құдалар жағы болып екіге бөлініп айтысқа түседі. Сөзді тойға келген ақындар, болмаса “жар-жардың” жұртқа мәлім, жаттап алынған өлеңін білетін жігіттер бастайды. АйтыСтың басты тақырыбы, мазмұны ұзатылғалы отырған, жарына қосылатын қыз туралы, оның жаңа жерге, жат жұртқа бара жатқандыгы жайында болып келеді. Мұнымен қатар, қыздың көңілін аулай отырып, оның жаңа жерде жақсы тұрмыс құруы, балалы-шағалы, ауқатты болуы ту-ралы сөз қозғалады, жақсы тілек айтылады. Бәрінен де қымбаты қыздь!ң жары екендігі баса айтылып, өлеңнің әрбір жолы “жар-жар” деп қайырылады, “жар” деген сөз қыздың құлағына құйыла беріледі. әрқашан да “жар-жарды” жігіт бастап айтады. Ол өзінің сөзін ұзатылғалы отырған қыздың көңілін аулаудан,секемді болмаудан бастайды. Мәселен:

 

Жігіт: Алып келген базардан

 

Кара насар, жар-жар, масар, жар-жар-ау

 

Кара мақпал сәукеле

 

Шашып басар жар-жар-ау.

 

қыз: Есік алды қара су

 

Майдап болсын жар-жар-ау.

 

Ақ жүзімді көргендей,

 

Айнам болсын, жар-жар-ау

 

Мүнда әкем қалды деп, қам жемеңіз, жар-жар-ау, Жақсы болса қайын атаң, Орнын басар, жар-жар-ау. қайын атасы бар дейді- Осы қазақ, жар-жар-ау, Айналайын әкемдей қайдан болсын, жар-жар-ау

 

.

 

Осы ретпен басталған “жар-жар” айтысы, бұдан әрі қарай созыла береді. Сонда жігіт ұзатылғалы отырған қыздың әке-шешесін, туған-туысын, аға-інісін, апа-сіңілісін, құрбы-құрдасын, жеңгелерін өлеңге қосып тізіп шығады. Бұл аталған адамдардың орнын қыздың барғалы отырған қайын жұртында ағайын-туыстар басатынын айтады, шешең орнына қайын енең бар, інің орнына қайын інің бар деп дәлелдейді. Жігіттің бұл сөзіне қыз кезекпен жауап қайырып, олардың бірде-бірі өз туыстарындай еместігіне мұңаяды, жылап жыр етсді, көңіліндегі қайғы-қасіретін шертеді; туып-өскен жер, ағайын-туыс, еркін жүрген кезін айтып қоштасады.

 

Айтысқа түскен құдалар тобы да қыздың көңілін аулап бірақтар сөздер айтады. Жат жерге кеттім деп жылама, қатарыңнан қалмайсың, құрбы-қүрдастарыңнан кем болмай-сың дей отырып, болашақ өмірінің қызықты өтетіндігін, жар сүйіп, бала көретіндігін айтып жұбатады. қыз көңілін әзіл-оспақпен көтеруге тырысады.

 

 

Бұл айтылған жұбату сөздердің бәріне жауап ретінде, үзатылғалы отырган қыз жиналған көпшіліккс өзінің аянышты халін, көңіліндегі қайғы-қасіретін шағып зар етеді. Буыны бекіп, бұғанасы қатпагандығын, жастык қызық дәуренінен айрылғанын, малға сатылып, күйеуге еріксіз кетіп бара жатқанын білдіреді. Мәселен:

 

әке мснен шешеніц мейірі қатты, Өз баласын қызығып малға сатты. Байлап бсріп жат елге танымаған, Жетім балаға ұқсатып жаутаңдатты. Немесе: Уылжыған ақша бет, қуарсайшы, Мөлдіреген екі көз, суалсайшы. Бір жаманға қор болып кеткеніңше, Өліп қана, қыз сорлы, уансайшы,—

 

дейтін өлевдерден өткендігі қазақ қыздарының ауыр қайғысы, ащы зары естіледі. Сүйгснінс бара алмай, теңіне қосыла алмай, арманда кеткен, мал орнына сатылшн қыздар “жар-жар” өлеңі арқылы да қытымыр заманның әділетсіз әдет-заңына қарсылық білдіріп, оған қарғыс айтады. Бұл секілді халық өлеңдері өтксн кезде үстсмдік өткен тап-тың, ақсақалдық-рушылдық қауым қолданған әдет-ғұрып заңының жағымыз кескінін әшкерелейді, оған халықтың жи-ренішті көзқарасьш суреттейді. Осы тұрныдан қарағанда “жар-жар” өлеңдері әлеуметтік мәні бар мәселелерді көтер-ген, әсіресе әйелдердің хал-жайын, ерлермсн тең праволы болмағандығын айқын көрсеткен.

 

Жар-жар өлеңдері тек ұзатылған қыздың тойында ғана емес, сонымен бірге ол жастардың бас қосқан ойын-сауық кештерінде де айтылған және арнайы әні дс болған. Мұндай жағдайда бас қосқан жастар “жар-жардың” өлсң-әнін, әзіл-оспағын көңіл көтеру, махаббат сырын шерту, ойнап-күлісу үшін пайдаланған.

 

Жар-жар өлеңдерінің мәні мұнымен ғана бітпейді. Оның басты ерекшелігінің бірі — қазақтың ауыз әдсбиетінде “айтыс” түрінің шығуына негіз салуында (бүл жөнінде “Айтыс” бөлімін қараңыз). Екіншіден, жар-жар айтуда театрлық элементтер бар. Ерте кезде қазақтың театры болған жоқ. Бірақ оның элементтері болды. Соның бірі — осы “жар-жар”. Оның жиналган көпшіліктің алдында айтыс түрінде шығуы, өлең, ән, домбыра араласуы, жұртты қызықтыруы жағынан алғанда, “жар-жардың” орындалуы ерте кездегі қазақтар үшін театр сахнасы есебінде болған.

 

1 Ш. Хусайыиов пеп Ы. Дуйсея<5аев,жоғарыдакелтірілгспецбсктершқарац-ыз. Бұл пікірді С. Муқанов пен Б. Кенжебаев жолдастар да айтады.

 

Жар-жардың өлең қүрылысы жеті-сегіз буынды жыр, кейде, он бір буынды қара өлең негізінде келеді. Мүнда жұртқа белгілі, қалыптасқан ұйқастар, трафаретке айналган, көпшіліктің жаттап алып бірден-бірге таратып айтунна ыңғайлы сөздер көп үшырасады. Өлеңі әзіл-оспақ, жеңіл қалжың түрінде де айтылып отырады.

 

¥çатылатын қыздың тойында жасалған ойын-сауықтың біразы аяқталған кезде,

 

қыздың аттанар мезгілі таяніан шақга сыңсу айтьшады. Бұл — ұзатылатын қыздың аттанар алдында ел-жұртымен, ағайын-туыс, қүрдасымен, туып өскен жерімен, жастық-балалық өмірімен қоштасу ретінде айты-латын өлеңі. Мұнда ұзатылатын қыз өзінің құрбы-құрдас, жолдастарымен ауыл-үйді аралай жүріп, белгілі әнге сала сыңсуын айтады. (Сыңсудың өлендерін ақындар немесе қыздардың өздері шығарады).

 

Үзатылып бара жатқан қыз сыңсу өлеңдері арқылы жұртқа естірте өзінің мұңын, қайғы-қасіретін шағады. “Мен сліме өкпелі” деп басталатын сыңсу өлеңінде:

 

Заманым өтті басымнан, Дәуренім кетті басымнан, Бұл не деген іс болды, Көлінен кеткен құс болдым. Бұлғақтап жүрген заманым, Кдндай да жергс тұс болдым. Лта-анам сді дәулетім, Меи жұртыма жау ма едім, Жат-жұрттық болып кеткеи соц, Кетер-ау бастан сәулетім.

 

 

Айналайын, ел-жұртым, Не болар менің заманым! Дәуренім менің өткен соң, Бұралқы иттей кеткен соң, Естіле жүрер дейсіз бе, Не болып жүрген хабарым. Заманым қиып болар-ау, Көкірекке қайғы толар-ау, Ел-жұртым, сснеІІ айырылып. Сана мен жүзім солар-ау…,^

 

деп, үзатылып бара жатқан қыз көңіл шерін толғайды. Бүл зар қаншама ащы, аянышты болғанымен де ескі әдет-гүрып, әділетсіз заңға сүйенген заманда, әйел мұңы ес-керілмеген, аяққа басылған. Солай бола тұрса да, сыңсу өлендері ерте кездегі әйелдердің хал-жайын суреттсйтін, ескілік жол-жобаға қарғыс айтқан, қарсылық білдірген шығармалар болып табылады.

 

Сыңсу аяқталғаннан кейін, ұзатылып бара жатқан қызға ақыл-өсиет айтылган.

 

Мұны жүбату деп атайды. Жүбатуды, әдсттс, ауыл ағасы, беделді адамдар айтқан. Жүбату өлендері, бір жағынан, үзатылып бара жатқач қыздың көңіліндегі қайғы-зарды жуып-шаю мақсатын көздесе; екіншіден, қыздың жаңа жсрге барғанда атқаратын міндеті, мінез-құлқы қандай болу керектігін насихаттаған, жол-жоба көрсеткен. Мәселен, жүбату өлеңінің бір түрлі:

 

Жылама, бикем, жылама, Көзіңнің жасын бұлама. Үл боп тусаң әуелден, Сені мұндай қыла ма!

 

Көзді жаспен бояма, Біз бермсйік десекте, Мал бергенің қоя ма?—

 

деп басталады да, “ата-ананың жолын”, ескі әдет-ғұрыпты ақтауға тырысады. Содан кейін, ұзатылғалы отырған кыздың болашағы, ендігі өмірі қалай болу жайын үгіт ретінде айтып шығады. Жарыңа қосыласың, мал-малданып, жан-жанданып жеке үй боласың, әлдилеп бала сүйесің деген секілді көңіл жұбататын өсиеттер айтылады:

 

Бұл сөзіме наныныз, Мен айтамын өсиет — Тьндап ұғып алыцыз. құрбы келсе, күлгеисің , әдеппенен жүргейсің, Салмақпенен сөз сөйлсп, Жақсы жауап бергейсің,—

 

Тілеулі, құтты тойында, Көп жылауды қойыңыз… Жыламай құлақ салыңыз, Мұнан көшіп кетерсід, Шын еліңе жетерсің, Тең құрбың шықса алдыңнан, Ойын-күлкі етерсіц.

 

деп келеді де, бұдан ары қарай ақыл-өсиет созыла береді. Онда айтатыны: үй үшің, ата-анаңмен, ағайын арасымен тату-тәтті, әдепті бол, үлкенді сыйла, салдыр-салақ болма, мал-мүлкінді шашпа, тазалық сақта, оқыс мінез көрсетпе, өтірік-өсек айтпа, жарлыларға көз қырыңды салып жүр, сараң болма! Белгілі дәстүргс айналған жұбату, ақыл-өси-еттерде айтылатын негізгі әңгімелср осы тәрізді болып кслсді. әрине, бұл өлевдердің халықтық сипаты барлыгын, халықтың мінез-құлық жайындағы ойын, көзқарасын білдіретіндігін жоққа шығаруға болмайды. ¥затылып бара жатқан қызга “жақсы бол” деп ақыл айту, өмір соқпағын көрссту, бо-лашағында не істеу керектігін түсіндіру — халық ұғымына қиғаш келмейді. Бұдан, әрине, жұбату өлеңдерініц қайшьшығы жоқ деген ұғым тумайды. Ескі әдет-ғүрыпты, “ата-ана жолын” ақтауға тырысуы, әйелдердің әлеуметтік дәрежесі ерлермен бірдей емес деп көрсету жұбату өлевдерінің халық қабылдамайтын, халықтың көзқарасына, ой-тілегіне қарама-қарсы келетін ұғымдар болып табылады. Мұндай жат үғымдарды үстем таптың қоспасы деп түсіну қажет.

 

Жаңа түскен келіншектің тойында айты-латын өлеңнің бір түрін бет ашар деп атайды. Бұл өлеңнің мақсаты — жас ке-ліншекті жаңа ағайын-жұртына, қайын ата мен қайын енесіне, жаңа қауымға таныстыру, кімнің қандай ексндігін айту; мұнымен қатар, жаңағы ағайын-жұртқа жас келіншск жайын түсіндіру, жатсынбай баурап ал, ол осы қауымньщ бір мүшесі болды деп көрсету.

 

БЕТ АШАР

 

Осындай екі жақты бір-біріне таныстыруды бет ашар деп атаған. Мүның өзіне арнап шығарылған өлеңі болган. Ол өлеңді той үстінде, көбінесе, ақындар айтқан. Ертедегі салт бойынша, бұл өлеңді айту реті бьшай: жас келіншектің түсетін үйіне жұрт жиналады. Олардың үстіне келіншекті енгізгенде, бетін жеңіл желекпен бүркеп әкеледі. Шоқан Уәлихановтың (жоғарыда аталған еңбегінде) айтуына қарағанда, жас келін үйдің босағасын алғаш рет аттап ен-генде, отқа май құйып ырым жасалған. “Мұндай ырым,— дейді Шоқан,— ертедегі шамандық дәуірінен қалган, ол кездегі адамдардың отты жарылқаушы күш есебінде түсінгендігінен туған”.

 

Жаңағыдай ырымдары жасалу үстінде жыршы ақын бе-ташардың өлеңін айтуға кіріседі. “Келін, келін, келіп түр!”— деп бастайды да, жиналған жұртқа келінді таныс-тырады, келін атынан сәлем береді. Сәлем соңында, келіннің айтайын деген сөзі деп әркімге арнаулы тілек білдіреді; көрімдікке, еншіге деп мал сұрайды.

 

ІІар берсеңіз, мая бер, Үстіне кілем жая бер… Жылқы бсрсец — биеден, Кем болмасын түйеден… Сиыр берсец, қызылдан,

 

Шұбалаң құйрық ұзыннан.. Кой берссң, үлкен ағыиап, Егіз болсын қозысы, Болмасын жалқы тағынан..

 

деп, түйеден бастап ешкі-лаққа дейін төрт түлікті атап шығады. Сөз арасында жыршы ақын төрт түліктің қайсысында қандай қасиет барлығын да, қайсысына келіннің көңлі толатындығын да әзілмсн ескертіп қояды.

 

Бұдан ары қарай бет ашар өлеңінің екінші бөлімі “айт кслін” басталадьт. Бұл жаңа түскен жас келінге арналған үгіт-өсиет сөздер болып келеді. Онда келіннің үй шару-асындағы міндеті, атқаратын қызметі, мінез-қүлқы, жүріс-тұрысы, қандай болу керектігі айтылады; патриархалдық тұрмыстың, ескі әдст-ғұрыптың салттарын бұлжытпай орын-дау шарт скендігін ескертсді.

 

“Айт кслін” өлеңдерінде халықтық пікірлер (еңбек ет, әдепті бол, өтірік-өсек айтпа, салдыр-салақ болма) бо-лумен қатар, халық тілегіне жат, консервативтік және фео-далдық қауымның көзқарасын білдіретін жақтары да бар. әсіресе, әйелдердің правосын төмендетуі, ерлермен тең емес деп көрсетуі, үй ішінің барлық ауыр салмағын әйелдерге жүктеуі фсодалдық қауым тілегінен, соның көзқарасынан, әдет-салтынан туған. Сондықтан біз бұларды “айт кслін” өлевдерінің қайшылық, кері тартпалық жақтары барлыгын түсіну үшін сөз етеміз.

 

Діңи ұғымдарға байланысты туған шығармалар

 

Басқа халықтар секілді, қазақ халқының да ертеден келе жатқан діни ұғымдары, ескі наным-сенімі болған. Мұндай ұғымдар қазақ арасында өте ертеде, Шоқанның айтуынша, шамандық дәуірде, көп құ-дайға сыйынған кезде туған. Жаратылыс сырын түсіне ал-маған, өй-өрісі, дүние тану шама-шарқы төменгі сатыда тұрған ертедеп адамдар жаратылыста болатын әрбір құбы-лыстарды ғажайып күш деп ұғынған. Сондықтан ол күгатерге, мәселен, Ай мен Күнге, от пен суға т.б. табынып сыгіынған; жаратушы, жарылқаушы деп те түсінген. қазақтың жаңа туған айды көргендс:

 

Ай көрдім, аман көрдім, Баяғыдай заман көрдім, Ескі айда есірке, Жаңа айда жарылқа…—

 

деуі шамандық дәуірінен қалған сскі ұғымның елесі болу керек. Мұндағы Ай мен Күн ескі кезде жаратушы, жа-рылқаушы мағынасында қолданылғанын аңғартады. қазақ халқының ислам дінін қабылдағаннан кейін де, бір құдайга табынғаннан кейін де арғы шамавдық дәуірден қалган ырым-дарын салтқа айналдырып, бертінге дейін алып кслгенін көрсетеді.

 

Ертедегі қараңғы адамдар тұрмыс-тіршілігі, күн көрісі жолында кездескен қиыншылықтарды, жұмыстың ауыртпа-лығын әр түрлі ырымдар жасап жеңілдетпек болған. Бұл үшін олар өздері сыйынатын жаратылыстың алуандаған қүбылыстарына жалбарыньш тіл қатқан, тілек тілеген, көмек-жәрдем сұраған. Ертсдегі адамдардың осы секілді әр түрлі жағдайда жасаған әрекеттері олардың ауңз әдебитінен орын алған. Осындай сыйыну, жалбарыну әрекеттсрі қазақ арасында да қолданылған және олар соңғы ксзгс дсйін тұрмыс-салттан орын алып келгсн.

 

Бертін келе, қазақ арасына ислам діні жәнс оның шарт-тары тараған кезде ауыз әдсбиетінде діни үғымдарды көрсс-тетін жаңа шығармалар туады. Мүндай шығармалардан бұрынғыдай жаратылыс қүбылыстарынан туған көп құдай-лар басты орын алмай, жске қүдай, яғни ислам діні таратқан қүдай жайы айтылады. Дегенмен, бір қүдайға мойын ұсына тұрса да, халық сртёден келе жатқан көп қүдайлар жай-ындағы ұғымдаръта, щ Іым-сенімдерін аралыстыра жүреді.

 

Діни ұғымдарға ба^ланысты туған шығармаларды сөз еткснде біз оларды ертеде қараңғылық жағдайда болған адам-дардың ой-өрісі, дүние тану дәрежссі қандай болғанын және

 

ол қазақ ауыз әдебиетінде қай түрде суреттелгенін білу жайын көздейміз.

 

Ауру адамды немесе ауру малды емдеу үшін БәДІК ертеде арнаулы кеш өткізген. Мұны қазақтар

 

“бәдік кеші” деп атаған. Бұл кешке жұрт, әсіресе жастар жиналып, ауруды ортаға алып емдемек болған. Адамға не малға ауру, індет жіберетін құдай бар деп түсінген “бәдік кешінде” сол қүдайға тіл қату, ықпал ету, өлең арқьшы өтініш жасау, жалынып-жалбарыну ырымын істеген. Сол үшін “бәдік кешіне” жиналған жігіттер мен қыз-келіншектер скі жақ болып айтысқа түскен. Олар өздерінің өлеңдерімен ауру иелеріне әсер етуді көздеген, тіпті сөзбен қорқытуға дейін барған.

 

Бәдік өлендсрі ауруды емдеп жазу үшін, жабысқан кеселді аластап көшіру үшін қолданылғандықтан, өлең шумақтары “көш, көш!” деген сөздермен аяқталып оты-рады. Өлеңді айтыс түрінде орындаушы екі жақтың қайсысы болса да сөзін “көш” деп бітіреді және қайда көшудің жолын да көрсетеді. Мәселен:

 

Жігіт: Айт дегеннен айтамын-ау бәдікті,

 

қара мақпал тоным бар барша әдіпті. От оттамай, су ішпсй жата берсе, Бәдік емей немене, бір кәдікті…

 

көш, көш!

 

қыз: Бәдік кстіп барады жатқа таман, Жүген ала жүгірдім атқа таман, құдай ондап бәдікті қолға берсе, Итере салар одім отқа таман…

 

көш, көш!

 

Немесе: Көшер болсан, әй бәдік, жыланға көш, Кұйрығы жоқ, жалы жок құланға көш. Көш айласып білмесең, мсн айтайын, Жердін жүзін қаптағап тұманға көш…

 

Осы ретпен басталған айтыс, ары қарай үдей отырып, бәдТктің қайда көшуін белгілейді: “Асқар-асқар тауға көш, ағыны қатты суға көш, айнала соққан құйынш көш, жылан мен шаянға көш”,—*т.б. деп, бәдікке жол сілтейді.

 

Бертін келс, “бәдік кеші” және онда айтылатын өлендер алғашқы мағынасын жогалта бастайды. Кейінде “бәдік кеші” жастардың бас қосатын ойын-сауығына, соның жасалуы үшін керекті сылтаудың бірінс айналып кетеді және мұнда айты-

 

1 С. Муқшюв.Айтыс (жинақ),Алматы, 1941,Сәбиттің айтуынша,“бәдік” дсген сөз құдайдыц нсмесе аурудын аты болу керек.

 

латын өлендердің мазмүны ауруды емдеу жайында емес, жастардың әзіл-оспағы түрінде келеді. Мәселен:

 

Ж/гіг: қаратауым дегенде қаратауым,

 

Тау басынан соғады қара дауыл,

 

Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,

 

қаптай көшіп келеді біздің ауыл. қыз: Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,

 

Таудан арғы бұлтпен араласып.

 

Енді екеуіміз бәдікті тауып алып,

 

Шын қүмардан шығалық сабаласып,—

 

дейді де, жастар арасында болатын әзіл-оспақ, қалжың сөздерге айналдырып жібереді.

 

Арбау жалбарыну өлендері

 

Ертедегі адамдар жаратылыс дүниесін, табигат-сырын білмегендіктен, әрбір күшті нәрсені жаратушы, жарылқаушы деп ұғынған.Сондай-ақертедегі адамдар өзіне түсініксіз болған жаратылыс құбылыстарына әр түрлі сырлы сөз, арбау, жалбарыну арқылы әсер етпек болған, мұның өзі халықтың ауыз әдебиетінен орын алған.

 

Бұл алуандас өлеңдер қазақ ауыз әдебитінен^де кездеседі және олар ескі заманнан келе жатқандығын, тіпті көптеген нүсқалары шамандық ұғымнан туғандығын аңғартады. Ер-тедегі адамдар жаратылыстың әр түрлі күшті құбылыстзрын, мәселен, бұлтты, жауывды, дауылды, т.б. “құдай”, “жара-тушы” мағынасында ұғынған, бастарына қиыншылық түскен кезде сол “тәңірлеріне” жалбарынып, жәрдем сұрайтын болған. Мұны қазақтың “бұлт шақыру”, “күн жайлату” жай-ында шығарған жалбарыну өлендерінен немесе жылан, бүйі, қарақұрт шаққанда айтатын арбауларынан көруге болады. әрине, бұлардың бәрі — ескі шамандық дәуірден қалған шығармалар. Ол кездегі адамдар өздерінің табынған “иелеріне” тіл қатып, тілек білдіру үшін олардың жан жүйесін босататын сырлы сөз деп өлеңді пайдаланған. Айтайын деген ойын шүбалаңдатпай, оралымды түрдс жеткиу үшін ыңғайлы деп өлсңді қолданган, “құдайлары-мен” өлең арқылы сөйлссіп жүрген. Аталған өлеңдер қалай болса солай, кез келген жерде айтыла бермеген. Олар бслгілі бір қиыншылық, қауіп-қатсрлі жащайларға байланысты айтылған және оган әр түрлі ырымдар жасалған. Мұндай жағдайда айтылатын өлең де, жасалатын ырым да қасистті деп саналған.

 

қазақ ауыз әдебиетінде ескі шамандық ұғымға байла-нысты туған өлеңдердің бір тобы — “күн жайлату”, “бұлт шақыру” дсп аталады. Бұл өлеңдер жауын-шашын болмай, қүрғақшылық жағдайда ұшыраған кездс айтылған. Оларды

 

айту үшін белгілі шарт, ырым жасалынғанған, қылаң не ақ боз мал сойылған. Ескі түсінік бойынша, аталған малдардың ішінде үлкендігі асықтай қызыл тас болады-мыс. Мұны “жай тас” деп атаған. Сол тасты алып, ішіне су қүйылған бір ыдысқа салған, содан кейін жауын-шашын жіберстін құдайларға жалбарынған. Мүндай жалбарынудың сөзін дем алмай айту шарт болған, олай етілмесе, күн жаумайды-мыс. Мысалға, Алматы жагъінда ертс заманда айтылып жүрген “бұлт шақыру” өлеңінсн үзінді келтірейік:

 

Ат басындай, ақ бұлт… Кой басындай көк бұлт… Коғалы көлдер құрыды, Кұба жондар шөлдсді, Колдан қара жауын бер!…

 

Жандай досым, ақ бұлт, Омыраудан соқ бұлт!.. Ескек желді, сұр бұлт!.. Еріктірмей жете көр!—

 

дейді. Болмаса, осындай жалбарыну өлеңінің тағы бір түрін алайық. Бүл өлеңде көк тәңірісіне арнай:

 

Тасырқасац, тас жаудыр, қаћарлансаң қар жаудыр, Буырқансаң, мұз жаудыр, Мұздай темір құрсандыр. Кел, ксл, ‘бұлт, кел бұлт, Екі снеге, тел бұлт! Ағысы қатты сулардан, Ширай соғып, кел бұлт! Шөптің басы жсрлерден,

 

Жүгіре соғып, кел бұлт, Кайың басын қайыра соқ, Арша басын айыра соқ, Тобылғы басын толғай соқ, Атан түйс жыға соқ, Ат бауырынан өтс соқ, Үзенгіні үзе соқ, Тебінгіні тесе соқ!—

 

дейді.

 

Сондай-ақ, сртедегі адамдар малды немесс адамды жы-лан, бүйі, қарақұрт, бәленгі шаққанда әр түрлі жасап, арбау өлендерін шыгарған. Арбау арқылы жыланның немесе қарақұрттың уытын қайыруга, өздерін арбап әлсіретуге бо-лады деп түсінгсн. әрбір жәндіктің жаратушысы, құдайы болады деп ұғынған адамдар оларға сөз арқылы әсер студі ойлаған. Бұл үшін арбау өлеңдеріне сң күшті дегсн зат-тардың атын қосып, әр түрлі құдайлардың атын айтып, адамДы не малды шағатын жәндіктерді қорқытқан, үрсып зекіген. Сөйтіп, ертедегі адамдар улы жәндіктерді өзіне бағындыруды, уын қайыруды, әлсіретуді көздеге^н, шағнлған малды нс адамды жазып алуды мақсат еткен .

 

Арбау өлеңдсрі, кәбінесс, улы жәндіктердің немссс олардың жаратушы иелерінің аттарынан құралады және үрейлі, жан түршіктіретін, қорқыныш енгізетін, сес-кендіретін сөздсрмен айтылған. Кейде адам түсінбейтін,

 

Б. Кехжебаев. Казақ әдебиеті, I том, Алматы, 1948.

 

бірақ жәндіктер ғана түсінеді деген оймен айтылған сөздер де арбаулардан орын алып отырган. Мұның бәрі ертедегі адамдардың ойынша, улы жәндіктерді арбап отырып буын-дыратын, байлап тастайтын, оларға қатты әсер етіп арбайтын сөздер болады. Мысалға жылан шаққанда айтылатын ар-баудың бір түрін кслтірейік:

 

Кер, кср, кер жылан, Керегс басты мер жылан, Бір жылан бар — сүм жылан, Бір жылан бар — сұр жылан, Бір жылан бар — жеті жылғы ту жылан

 

құралай таудың басынан қуып келген, қу жылан, Пайғамбардын демінен Дегелек келді, шық жылдам!-

 

деп, әмір бере сөйлейді. Болмаса, бүйі шаққанда айтылатьш арбауды алайық. Мұнда былай делінеді:

 

Бүйі, бүйі, бүйі шық, Ызғарынды жаймай шық, Отыз омыртқадан шық, қырық қабырғадан шық!

 

Менін атым Найман-ды, Ту биенің етіне Турап берсен тоймайды, Енді сені қойман-ды.

 

Ал қарақұрт шаққанда айтылатын арбау сөзі жоғарыда мысалға келтірілген арбаулардан басқаша. Ең алдымен, мұның сөз саптасы өзгеше. Бұл арбау адам түсінбейтін сөзден құралады. Оның себебі арбауды қарақұрттың тілінде сөйлетуді мақсат еткендіктен болу керск. Мысалы:

 

Ай, қай макрі, қай мекрі, Жылан мекрі, шаян мекрі, Күллі, күллі, күллі мекен, Күллі ер мұрыт,

 

әзгер, мүзгср, Жия-жия, пара-пара… Шық, тәңірідсн парман кслді!-

 

делінеді. Осы үзіндіде кслтірілген сөздердің бәріне жуығы түсініксіз. Арбаудың бүл секілді түсініксіз сөздермен айты-луы “қарақүрт тілінде сөйледім” дегеннен туған болу ксрек. қазақ арасында ертеде айтылып келген арбаулар осы тәріздес. қай арбауды алсақ та, улы жәндіктерге зекіру, қорқыту, бұйыра сөйлеу басым келстіні байқалады. Бәленгі шаққанда айтылатын арбауда:

 

Тас төбеннен түсермін, Тан үрғандай қылармын, Танауынды тілермін!—

 

дейді.

 

Сонымен қорыта келгенде, қазақтың жалбарыну, арбау өлсндері ертедегі адамдардың ой-дүниесі қандай болғандығын аңғартады. Бұл алуандас шығармалар адам ба-ласының сана-сезімі төмен сатыда тұрған кезінде, қараңғылық пен надандық дәуірлеп тұрған жагдайда

 

туғандығын дәлелдейді. Сондықтан да бұл шығармалар көп заман бойына қазақтың ескілікті тұрмыс-салтымен ілесіп келгендігін білдіреді.

 

қазақ әдебиті тарихын зерттеушілердің БАңСЫ САРЫНЫ айтуына қараганда, “бақсы” деген сөз және оған байланысты үғым ерте заманда, шамандық дінге сүйенген кезде туған. Бүл ұғым жалғыз қазақ арасында емес, түрік тектес елдер мен монғолдарда болған. Олардың бәрі де ерте кезде “бақсы” деп — оқытушы ұстазды, балшы-дәрігерді, қобызшы-күйшіні, музыкантты, ақынды атаған .

 

Ой-өрісі, сана-сезімі төменгі дәрежеде түрған адамдар, мұндай ұғымдарға нанатын болған. Бақсылардың аруағы бар, “жыны” бар, солар арқылы өздерінің иелерімен сөйлеседі, көмек-жәрдем алады деп сенген. қараңғы халықтың бақсылар турасындағы түсініктерін ертеде үстемдік еткен тап көпшілікті өзіне бағындыру үшін пайдаланған, бақсылар айтатын әр түрлі сенім-нанымдарды қалың жұртты уысынан шығармай үстаудың әдісі еткен.

 

Ерте кезде өздерінің кәсіп-қызметін атқару үшін бақсылар поэзияны, ән-күйді молынан пайдаланған. Осы негізде қазақтың ауыз әдебиетінде “бақсы сарыны” деп ата-латын өлең-жыр, күйлер туган. Олардың біразын сол бақсылардың өздері шығарған. Бұл шығармаларын олар, көбінесе, ауру адамды не ауру малды емдемек болғанда немесе, “күн жайлатып, бұлт шақырғанда” .орындаған, “Бақсы сарыны” осындай жағдайда айтылатындықтан, бақсылар өздерін “аруақты”, “киелі” етіп көрсету үшін, жоғарыдағы жаратушымен “тілдесетін қасиеттері” барын білдіру үшін өлең, күй арқылы “жындарын” шакырған. Бүл ретте олар әр түрлі әдістер қолданған, жиналған жүрттың денесін түршіктіріп, қорқыныш-үрей салатын, зәресін үшы-ратын құбылыстар жасаған, көздерін алартып, тістерін шақырлатып, аласүрған. Мұнымен қатар, олар адамның сезіміне әсер ететін күйлер тартқан, өздерінің “жындарын” адам қорқатын жәндіктер бейнесінде суреттеп өлеңге қосқан. Мәселен, ауруды емдегенде:

 

1 Ш. Уәлиханов. “Шамандықтыц қазақтағы қалдығы”; М. әуезов “қазақ ауыз әдебиеті”, “Литературный критик” журналы, №12, 1939; ә.Маріулан “Халық эпосын тудырудағы мотивтер”, “Халық мұгалімі” журналы. №4, 1939; Б. Кеижебаев. қазақәдебиетінін тарихы, Ітом, Алматы, 1948. Мұны-мен қатар, ертедегі адамдардың түсііппнше, бақсы құдайдыц аса жаратқан адамы болған; оныц бәрі сиқыры бар, өрі аруағы бар, жұртты жарылқаушы деп білген, бақсылардың қолынан келмейтпи, білмейтіні жоқ деп түсінген.

 

Кереге бойлы кер жылаи, Керілмей-ақ, кел жылан. Үй айнала сүр жылан, Сумаіщамай, жүр жьпан.

 

Алты жылан ат етіп, Екі жылан қамшы етіп, Алты құлаш, ақ жылан, Белдемеден, соқ жылан

 

дейді. Осындағы жыландардың бәрін бақсылар өздерінің “жыны”, “киелі аруағы” деп көрсетпек болады. Бұларды атай, шақыра отырып, адамға кездескен кеселді, ауруды қуып, жыланның өзі түгіл, атынан қорқатын адамдарға әсер етуге тырысады.

 

Бақсы сарыны тывдаушыға арналғандықтан, сөз саптасы жағынан екпінді, әсерлі болып келеді, қайтсе де тындаушысына әсер етуді кездейді. Сондықтан да бақсылар өздерінің “жындарын” шақырғанда әсерлі сөз, теңеу табуға тырысады. Бұл реттс олар ауыз әдебиетінде, әсіресе батырлар жырында жасалған күшті образдарды пайдаланады. Мәселен, “Досмырза бақсының сарыны” дейтін сарында, бақса өзінің “жынын” жирен түлпар бейнесінде алады да:

 

Төрт аяқты болатты, Жал-құйрығы қанатты, Адымы жсрді қуырған, Аузы шөпті суырған, қиған қамыс құлақтым,

 

От орнындай тұяқтым, Үзеңпсі үзбе алтын, Тебінгісі термо алтын, құйысқаны құйма алтын, Жүгені бар түйме алтын ,

 

деп суреттейді, сөзіч түйдектете, екпіндете айтады. Бұл ретте олар батырлар жырының жеті-сегіз буьгапь’ олең үлгісін қолданады. Айтайын деген ойын түйдектете жеткізу үшін өлеңнің оралымды түрі — жырды пайдаланады.

 

Бақсылар айтатын сарынның көпшілігі осы тәрізді болып келеді. қай сарынды алсақ та, бақсылар өздерінің “жын-дарын” адам үғымындағы ең күшті заттарға теңеп отыра-тындығы байқалады. Олар өздерінің “жынын” кейде “жеңсіз берен киінген, лашын құстай түйілген” деп қалың жауға қарсы шауып, қамал бұзған батыр бейнесінде, кейде “қызыл шүбар айдаћар”, “қара шүбар жолбарыс”, “азу тісі балғадай қара бура”, “бір мүйізі жер тіреген, бір мүйізі көк тіреген көк бүқа”, болмаса әлем дүниесін бүрқ-сарқ еткізген қара бүлт, қарлы дауыл бейнесінде алады. Кейбір үзақ айтылатын сарындарда бақсының бір емес, бірнеше “жыны” суреттеледі, оларды адам ұғымындагы ең күшті нәрселерге теңей, салыс-тыра отырып жырға қосады, тывдаушының көз алдына елестетпек болады. Сөйтіп, тындаушының есінде қаларлықтай, әсер етерліктей образдар жасайды. Өздерінің “жыны” тегін емсс, әрі күшті, әрі “киелі” екендігін, қараңғы халықты нандыру, жоқ нәрсеге сендіру жағын көздейді.

 

әрине, бақсылар әсерлі күйі, түйдектете, екпіндете айта-тын өлең-жыры арқьшы өздерінің “аруақтары” мен “жын-дарілн” шақырып қана қоймайды, сонымен қатар, олар өз қүлқының қамын да ойлай жүретіні көрінеді. Ауру адамды емдеу үшін “жынын” шақырған бақсы:

 

Мына ауруды көріңіз, Етер бұған ем бар ма? Салар бұған дем бар ма, Айтатұғын мал бар ма, Шығатұғын жан бар ма?—

 

деп, жұртты қорқыта келеді де, ауруга істегсн “емі” үвіін алатын ақысы қандай ексндігін аңгартады. Бұл сарынды бақсы-балгерлер пайдалана отырып, дін үгітін жүргізу, ха-лықтың басын айналдырып, ескі наным-сенімге табындыру жағын қарастырады. Сондықтан да біз бұл сарындарды өткен кезде, адамдардың дүние танудағы ой-өрісін, көзқарасын аңғару үшін гана атап өтеміз.

 

қазақтың өткен кездс дін салтына бай-ЖАРАПАЗАН ланысты туған шығармаларының бір түрі жарапазан өлеңдері деп аталады.

 

Жарапазан айту салты қазақ арасына ислам діні ен-геннен кейін туған. Ислам діні бойынша, оны қабылдағандар үшін жылына отыз күн ораза ұстау, күніне бес рет намаз оқу, сондай-ақ қайыр-садақа беру, т.б. міндет саналған. Олай етпесе, адам өлгенде жұмаққа бармай, тамүқтың отына күйіп жанады деп қорқытқан. Міне, мұның бәрін халыққа түсінікті етіп, үгіт түрінде айту үшін дін иелсрі поэзияны пайдаланған. Өйткені дін сөзі деп қожа-мол-далар айтатын араб тілін қэзақтар түсінбегсн. Сондықтан да олар дін үгітін халыққа ұғындыру үшін өлевді қолайлы көрген. Екіншіден, қазақ халқының сауықшыл, өлеңшіл, өлең сөзге құлақ түргіш кслетіндігін ескерген. Осы негіздс жарапазан өлсвдері туған.

 

Жарапазан ораза кезінде айтылады. Мүның өлеңдерін ақындық өнері шамалылар немесс қайыр сұраушылар жат-тап алып айтқан. Бұл өлеңді айтушылар сөзін бай үйлергс арнаған, солардан қайыр-садақа сұраған. Мысалы:

 

Лйтамып, байлар, сізге жарапазаи, Молдалар сртсц срте айтар азан. Айтқанда жарапазап қайыр берссц, Барғанда ақыретке болмас жазац,—

 

1 С. Муқанов. Айтыс (жинақ), Алматы, 1941. Б. Кепжебаев. қазақ әдебиетініц тарихы, I том, 1948.

 

деп бастайды да, қайыр-садақа берген кісі жұЬІаққа барады, бермеген адам тамұққа түседі, азап шегеді деп қорқытады. Бұл, әрине, тек қайыр сұраушылардың ғана сөзі емес, ол ислам дінін үгіттейтін, қараңғы халықты сол діннің айтқанынан шығармай, оған табындыруды көздеген дін иелерінің, қожа-молдалардың да сөзі болып табылады.Жарапазан арқылы айтылатын бұл үгіт, қараңгы аддмдарды қорқыту түрінде ғана келмейді. Ол исламды, қүдайды мақтап, жарылқаушы деп көрсету арқылы да дін үгітін таратады. Мүны жарапазанның батасынан көруге болады. қайыр-садақа берген байға арналған бата-өлеңдерінде, “осы садақаның есесін қүдай қайырады, жақсылық етеді, жа-рылқайды; жүмаққа барасың; төрт түлікке кенелесің” секілді сөздер айтылады; ислам дінінің шарттарын орындаған адам “құдайдың сүйген қүлы” болады, оны құдай жарылқайды деген үгіттерін жүргізеді. Сөйтіп, дін иелері қараңғы ха-лықты, біріншіден, алдау, қорқыту арқылы діни үғымдарға көндіруді көздесе, екіншіден, оларды мақтау, дәріптеу арқылы діни үгіттерін жүргізіп отырған.

 

Ораза кезінде айтылатын жарапазан өлендерінен тек дін үгіті ғана көрініп қоймайды, сонымен қатар, бұл өлеңдермсн сол кездс үстем таптың сзуінс үшыраған, қаналған, қайыршылық жағдайға душар болған адамдардың да түрмыс-күйі, ауыртпалық өмірі елестейді. Жарапазанды айтушылардың көпшілігі өздерінің неліктен садақа сұрауға түскенін, тұрмыс-тіршілігінің ауырлығын зар етеді, қайыр тілсп бір елден скінші елге қаңғып жүргендігін аңғартады. Мұны:

 

Ассалаумағалайкүм, ақтан кслдік, Ауылы арғын-найман жақтан келдік. Жарапазан, айтумен үміт қылып, Балалардын азығы жоқтан келдік,—

 

дсгеннен көругс болады.

 

Өлеңдік жағынан алғанда, жарапазан қара дүрсіндеу айтылып, ажарсыз, айшықсыз келеді. Мұнда әдемі көркем сөз, адамды тебірентіп әсер етстін теңеулер болмайды. Сондықтан мұндай өлендерді ақындық өнері шала адамдар шығарғанға үқсайды.

 

Көніл күйін білдіретін шыгармалар

 

қазақ халқының өткендегі тұрмыс-салтына байланысты туған

 

Шығармаларының енді

 

снді бір түрі — адамның көңіл күйін,

 

қуанышы мен қайғысын, іштей тартқан

 

мұң-шерін, ауыр қазаға душар болгандағы күйініш-күйіктерін

 

білдіругс арналған лирикалы өлең-жырлар. Бұл өлең-жыр-

 

лары арқылы өткендегі адамдар ауыр қаза күйігін серпіп тастауды, оны жеңілдетуді көздеген.

 

Адамның тұрмыс-тіршілігінде, өмірінде шаттық, қуаныш, ойын-күлкі қандай елеулі болса, қайғы, мұң-шер де совдай елеулі орын алған. Бұл екеуін де халық өзінің әдебистіне қосып бейнелеген. Бірінде шаттық, қуаныш жы-рын төксе; екіншісінде қайғы-қасірет, күйініш шерін шерт-кен. Абайдың:

 

Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең,—

 

дейтіні осы жағдайда көргендіктен айтылған.

 

Адам баласы қайғы-қасірет, мұң-шер, күйініш-күйік т.б. тудыратын жайларға әр түрлі жащайда душар болған. Біреу баласынан не жан сүйер жарынан, жан күйер жақынынан мезгілсіз айрылса, болмаса ата мекен қонысынан, кіндігін кесіп, кірін жуған жерінен еріксіз ауса,— мұның бәрі адам көңіліне ауыр қайғы түсірген. Бұл аталғандар халықтың ауыз әдебиетшен орын алған, әр түрлі өлең-жырлар ту-дырған.

 

қазақтың қоштасу өлеңдері тақырып ңОШТАСУ жагынан алғанда әр алуан болып келеді. Туган ел-жүртымен, өсіп-өнген жер-суы-мен, ата-ана, ағайын-туысымен, өткен өмірімен, жолдас еткен өнерімен қоштасу — тұрмыс-тіршілікке, салтқа бай-ланысты туған қазақ ауыз әдебиетінің белгілі тақырыбынан саналады. Аталған тақырыпқа шыгарылған шығармалардың біразы бүкіл халықтың хал-жайын, соның көңіл-күйін білдірсе, енді біреулері жеке адамның көңіл күйін қозғайды. Мұнымен қатар, қоштасу өлеңдері кейінгіге арналған ақыл-өсиет, нақыл түрінде айтылады. қоштасудың сөзі айтуға жеңіл, ұғып, жаттап алуға ыңғайлы келеді.

 

Тарихқа белгілі, 1723 жылы қалмақ шонжарлары қазақ еліне шабуыл жасап, соғыс ашты. Олар қазақтардың көпте-ген жерін, ата мекен қонысын тартып алды, халықты қанға бояды. Осы жағдайда ата баладан, аға ініден, апа сіңіліден айрылды, ел басына ауыр қара түнек орнады. Мұндай жағдайда еріксіз дұшар болған қазақтар амалсыздан бұрынғы ата мекенін тастап шықты. Бұл халге қатты қайғырып қиналған халық бұрынғы туып-өскен жерімен қоштасып, оны ащы зар, мұңға айналдырды, қоштасу өлеңдерін шығады. “Басынан қаратаудың көш келеді” дейтін өлең осы жағдайда туып, халықтың ауыр күйзеліс кезеңін, соған байланысты қайғылы көңіл-күйін білдіретін шығарма еді.

 

Өткен заманда, ру арасында дау-жанжал, қастасып, қақтығысу дәуірлеген заманда, бір елдің жерін екіншісі зор-лықпен тартып алу, елден елдің айрылып ауа көшуі, ата мекенін лажсыздап тастап кетулері көп болған. Ру басы-ларының бақастығы, бас таласы негізінде туған дау-жан-жалдың зардабы, ауыртпалығы бүкіл халыққа түскен, ата мекен жерінен, шұрайлы қонысынан айырған. Бұл секілді жағдайға қатты күйінген халық өздері мекен еткен жер-суымен қоштасқан, көңіл күйін зар етіп қоштасу өлевдері арқылы білдірген, бүкіл халық үшін мәні бар мәселелерді көтерген. “Жылау, жылау, жылау күй” дейтін’қоштасулар осывдай жағдайға байланысты туган.

 

Бүл тақырыпқа шығарылған қоштасулардың қайсысы бол-са да, туган жердің жылы үшырап, өзіне тартып түратын қасиетін, оның қымбат екендігін егіле жырлайды. Кіндік кесіп, кір жуған жерінің, балалық-жастық шағының ең қызық күндерін өткізген жерінің тауы да, тасы да, ағашы мен шөбі де, өзені мен көлі де адамга ыстық көрінетіндігін сипаттайды. “қозы Корпеш-Баян сұлу” жырындағы Таңсықтың:

 

Балталы, бағаналы ел аман бол, Бақалы балдырғанды көл аман бол, Теруші ем еріккенде ермек етіп, Екпе жиде, алма агаш, гүл аман бол,—

 

деп бастайтын қоштасуы бұған дәлел.

 

Бұл айтылғандармен қатар, қоштасу өлеңдеріне басты тақырып ретінде алынғаны және молырақ жырланғаны — адамның көңіл күйі. Адамның қартайып төсек тартқан шағында, артында қалып бара жатқан ұрпағына, ел-жүртына қоштасу ретінде айтатын ақыл-өсиеті, тілегі, өткен өмірімен тілдесуі болады. Немесе, арман еткен мақсатына жете алмаған адамның толқуға түскен, күйінішке ұшыраған кезі, үмітімен қоштасуы. Сол секілді, адамның қиын-қыспақ жагдайға түсуі және одан құтыла алмасына көзі жеткен соң, артындағы ағайын-туысына, халқына арнаған аманаты, олармен қоштасуы баяндалады. Бұл аталғандардың бәрі де адамның көңіл-күйін, іштегі шерін қозғайды, оны қоштасу арқылы шертеді.

 

қазақ арасына ақындық аты шыққан Кемпірбай ақын төсек тартып жатқанда, оның көңілін сүрай әсет ақын келеді. Сонда Кемпірбай:

 

Көңілді әсет келді көтергелі, Болмайды кеуде шіркіп жөтелгелі. Алып бер домбырамды ана тұрған,

 

Басымды жастықпенен көтер бері. Артыма бір-ёкі ауыз сөз тастайын, қонғанын өлен шіркін, бекер ме еді?—

 

деп бастайды да, ақындық өнер жайын суреттейді. Ақындық талантгы көк ала үйрек бейнесінде сипаттайды және ол “Екі жасымда қонып еді, Дәуіт пайғамбардың өзі беріп еді”,— деп ескі ұғымды да араластырады. Өткендегі ақындардың қайсысы болса да, ақындық талантты осылай түсінетін, ақындық өнер бірден-бірге дариды немесе іштен туа болады десетін. Кемпірбай да осыны айтады. Ол:

 

Кеудемнен көк ала үйрск, “қош” дсп ұшты, Сол шіркін, кәрі жолдас, өлен білем,—

 

деп қамьіғады, ақындық шабыты кемеліне келгсн жас шағын, талайдьж сөзбен буған кездерін еске түсіреді, “кәрі жолдасы” болған өлеңімен қоштасады. Содан ксйін әсет арқылы бүкіл ақындарга арнаған аманатын айтады, ақынды, ақындық өнерді ңадірлендер дейді.

 

Екііші мысал, арғыннан шыққан Тәті деген кісі қоқан хандарының қолына түсіп, қаза болады. Өлер алдында ол ел-жұргъша арнаған “қоштасуын” жолдайды, ағайын-туысына, қурбы-құрдастарына аманатын айтады. Сөзінің бір жерінде:

 

“Мен адаммын” дсгендер, Елдін қамын ойласын.. Мың-миллион кетсе де, Төре алдына бармасын. Жалынғанша зәлімге, Жата жанын қармасып,—

 

дейді.

 

Сөйгіп, қоштасу өлеңдері, қоштасушы кісінің көңіл-күйін бі-лдіреді, қоштасып отырғандары (ел-жұрт, ағайын-туыс, жер-су, өткенде көрген қызықтары т.б.) адам үшін ең қымбат, қадірлі екендігін аңғартады; екіншіден, қоштасу өлеңдері қоштасушының артында қалып бара жатқандарға арнаған ақыл-өсиет түрінде болып келеді.

 

қазақтың ертедегі салты бойынта. адам-ның, кейде бүкіл елдің басына түсксн ауыр қайғыны, үлксн қазаны өлең-жыр, әңгімс, күй аржылы естіртетін болған. Біреудің жан ашыр туысы, не баласы, немссе елдің ардақтайтын адамы мезгілсіз қазаға ұшыраса оған ескі салтқа сәйкес естірту айтылған.

 

Ауыр қайғыны, көңілдегі күйзелісті жеңілдететін дс, солардыщ кірін кетіретін де өлең-жыр, музыка сазы деп түсінген халық естірту және көңіл айту жайында әр түрлі

 

шығармалар тудырған. Бұлардың қайсысы болса да ауыр қазаны, қайғылы күйді бірден естіртпеген. қайғыны естіртуші адам айтайын деген сөзін, естірткелі отырған халін жүмбақтап, ишаратпен, тұспалмен бастаған, кейде әр түрлі салыстырулар жасаған. Күй арқылы білдірілетін сстіртулер адамның сезіміне тиетіндей әсерлі, зарлы үндер-ден басталған. Сөйтіп, естірту тыңдаушылардың көңілін аударарлықтай даярлықтар арқылы жүргізілген. Сонан кейін барып, болған халді, кездескен қайғыны естірткен.

 

қазақ ауыз әдебиетінде естіртудің көптеген үлгілері сақталған. Солардың ішінен екі-үш мысал келтірейік:

 

Жиренше шешеннің жан сүйер серігі қарашаш қайтыс болганда, бүл қазаны оған Жәнібек мына түрде естіртіпті деседі:

 

Жәнібек Жиреншем, атасы өлген қалай екен?

 

Жиренше: Асқар тауы құлады, бәйтерегі сүлады десейші; жайлауын жау алды, қыстауын өрт алды десейші.

 

Жәнібек Жиреншем, шешесі өлген қандай екен!

 

Жиренше: Агар бұлағы су алды десеңші…

 

Жәнібек Агасы өлген қандай екен?

 

Жиренше: Оң қанатым үзілді, тас қорганым бұзылды десейші.

 

Жәнібек Інісі өлген қандай екен?

 

Жиренше: Сол қанатым қайрылды, болат қылышым май-ырылды дессйші.

 

Жәнібек Баласы өлген қандай екен?

 

Жиренше: Ауызыма шоқ түсті, өзегіме өрт түсті де-сейші.

 

Жәнібек Е, Жиреншем, қатыны өлген қандай екен?

 

Жиренше: Уә, дариға, қарашаш сұлу өлген екен ғой,— деп қамшысына таянып отыра кетіпті.

 

Бұл естіртуде айтылуға тиісті сөз түйіні осы секілді әр түрлі сұрау-салыстырулар арқылы жеткізіледі. Естірткелі отырған ауыр қайғы хабарын бірден айтпай, сатылай барып білдіреді. Мүндай сстіртулер күй арқылы да айтылады. Бүған “Ақсақ қүлан” деген күйді мысалға алайық. Бұл күйдің ел арасына тараған бір әңгімесі мынадай болып келсді.

 

Шыңғыс хан бастаған монгол шапқыншылары XIII ғасырдың басында қазақ еліне жорық жасап, оның көп жерін тартып алады. Бүл жерлерді ШЫңРЫС хан өзінің баласы Жошының үлесінс берсді және оны хан көтертеді. Жошы қатал, мейірімсіз хан болады, қарамағындағы елдерді езіп ұстайды. Бір күні Жошының 14—15-ке келген баласы аңшыларға еріп шығады, жолда қашып келе жатқан ақсақ құланды көреді де, оны қуа жөнеледі. Ақсақ құлан бір топ құланға қосылып кетеді. Баланың астындағы тұлпары да құландарға ілесіп, баланы жығып кетеді. құланның айғыры баланы шайнап өлтіреді. Баланың қайтар мезгілі жет-кенімен, хабарсыз болады. Сонда аңшыларға қаћарын төккен Жошы: “Баламды тауып беріңдер,— деп бұйырады және,— баламды өлді деп естіртетін болсаңцар, құлақтарыңа қорғасын құям”,— деп зілденеді. Баланың өлгенін естіртсе де, естіртпесе де жазықты болатынын біліп, аңшылармен бірге ел сасады. Сондықтан хан ордасына халық жиналып келеді де, араларынан бір асқан домбырашы-күйшіні шығарып, сол арқылы ханға баланың өлімін естіртед1′. Күй “Ақсақ құлан” аталады, онда баланың қандай жағдайда қазаға ұшырағанын бейнелейді. Естірту аяқталған кезде домбырашы ханның алдына домбырасын тастай беріп: “Баламды өлді, деп естірткен адамның құлағына қорғасын құям деген сөзіңіз бар еді. Естірткен домбыра, енді осының құлағына қорғасын қүйыңыз”— деген екен дейді.

 

“Ақсақ құлан” күйінің мәні ауыр қазаны күй арқылы естіртуінде ғана емес. Мұнымен қатар, оның мәні — қатал ханның ауыр жазасынан халықтың тапқырлықпен қүтылу-ында және жазықсыз жандарға ханның қаћар көрсетуінде деп қарау керек.

 

қазақ салтында орын алған осы секілді естіртулер өлең-жыр арқылы да орындалған. Бұған мысал етіп, “қозы Көрпештегі” Сарыбайдың өлімін Тазшаның, Байшуақтың өлімін Ізбастының өлеңмен өстіртулерін алуға болады.

 

Естіртуге арналған әңгіме, күй, өлең-жырлардың бәрі де көңіл айту, жүбатумен аяқталып отырады, көпшілік азалы үйдің қайғысына ортақтаса көңіл білдіреді. қазаның ауыр екендігін ескертумен қатар, жылап-сықтап қайғырмау, қажыму керектігін, бүдан еш нәрсе өнбейтіндігін, өлімнен ешкімнің де қашып құтылмайтындығын айтып жұбатады.

 

Естірту, көңіл айту, жұбату өлеңдері тақпақ, жыр түрінде де келеді. Азалы адамның көңілін аулай ақыл айтады. Мәселен:

 

Ақ сұнқар ұшты ұядан, Кол жетпейтін қиядан… Тозбасты ұста соқпайды, Өлмесі тәңір жаратпайды. Топырағы торқа болсын,

 

Канаты бүтін сүңқар жоқ, Тұяғы бүтін тулпар жоқ. Калғанға өмір берсін’ Өлгеннің соңынан өлмек жоқ, Өлмек қайтып келмек жоқ…—

 

деп немесе: “Жетпесті қума, келмеске жылама”,— деп жұбату айтады.

 

Жоқтау

 

қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан салтында өлген адамды еске түсіру, оған арнап жоқтау шығару елеулі орын алған. Біреудің жан ашыр жақыны, сүйікті баласы өлсе немесе халықтың қадірлейтін адамы қаза болса, со-ларды жоқтап өлең-жыр шығару салтқа айналған. әдетте, жоқтауды өлген адамның әйелі, шешесі, апасы не қарындасы айтатын болған және олар жоқтауын өздері шығаруға ты-рысқан. Мұнымен катар, кейбір жоқтауларды белгілі ақындар шығарған. Жоқтауларда өлген адамның жақсы істері, қызметі, сүйкшділігі, мінезі еске алынған. Бұл ретте жоқтау өлендері өлген адамға жасалған ескерткіш есебінде болған.

 

қазақ ауыз әдебиетіндс жоқтау өлевдерінің ертеден келе жатқан нүсқалары өте көп. Бірақ олардың алгашқы үлгілері қай ғасырда туғавдығын дәлелдеп айту қиын. Ел арасывда сақталып, біздің заманымызга жеткен жоқтау өлеңдерінің мазмұнына қарағанда, олардың бір мезгілде туып, бірден қалыптаса қоймағанын байқаймыз және халықтың әр ке-зендегі, тарихи даму процесіндегі әр түрлі көзқарасын, наным-сенімін жинай жүргендігі де көрінеді. Сондай-ақ, жоқтау өлеңдерінің кейбір үлгілері қысқа, шаіъш түр^е келсе, екінші біреулерінің мол сюжетке қүрылып, ұзақ айты-латын дастан көлеміне жеткендігін байқаймыз. Мұның бәрі — жоқтаулардың ұсақ өлеңдіфден басталып, көлемді по-эмағй дейін көтерілуі үлкен даму, қалыптасу процесінде болғандығын және ол талай ғасырмен бірге жасасқандығын аңғартады. Алғашқы нұсқалары қай ғасырда туғандығы белгісіз жоқтау өлеңдері бертін келе халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі салтынан елеулі орын алған.

 

Жоқтаулардың алғаш шыкқан үлгілері үсақ өлеңдерден басталатын секілді. Ертедегі адамдар өздерінің қайтыс болған жақындарын еске түсіріп, әр түрлі жоқтаулар шығарған, көңілдеріндегі мұң-шер қайғысын білдірген. Бұл ретте олар өздерінің арман-мұңын, жоқтауын адамдарға ғана естіртіп қоймаған, айнала қоршаған әлем дүниесіне, төрт түлік малға да айтқан, солармен де мұндасқан, сүйікті адамына арнаған жоқтауымен көңіліндегі күйікті тарқатпақ болған. Мүны “Күміс жүген айшықты” деп басталатын жоқтаудан көреміз немесе өлген қызына арнаган қарт ананың жоқтауын алайық. “Ақ ешкі келе жатыр лағына” деп басталатын бұл жоқтауда қарт ана өзінің қайғысын, жалғыз баласынан айрылғанын мұң етіп ақ ешкіге айтады, сонымен мүндасады.

 

Бертін келе, жоқтау өлеңдері өлген адамның қазасы үстінде немесе ескі салт бойынша жасалатын жстісі, қырқы, жылы деп аталатын кездерде айтылған. Мұндай жоқтаулар арқылы өлген адамның тіршілікте кім болғандығы, қандай қызмет атқарғандығы, ел-жұрты, ағайын-туысы үшін не істеп, не қойғандығы сипатталған. Бұл ретте кейбір ұзағынан айтылатын жоқтауларда өлген адамның жағымды образы жасалған, әдемі теңеулер мен метафораларды қолданған. Мәселен, жоғарыда аталған Тәті жайында шыгарылған жоқтауда, оның өмірі, ісі молынан суреттеледі. Тәтінің:

 

.,.. Кұрама жиып, ел қылып, қосын таза сақтаған. Тілі шайпау тентегін, Ақылменен тоқтатқан. Көлдегі аққу дауысты,

 

Ақсұнқар құстай дабысты, Ерегіскен дұшпанға Айдаћардай жабысты. . Ертегі еткен азандай Елдің қамын ойлаған,…—

 

адам екендігін бейнелейді.

 

Ел қорғау жолында жаумен соғысып қазаға ұшыраған бір батыр туралы шығарылған жоқтауда, оның ел-жұрты үшін жасаған ерлік істері суреттеледі, оның батырлық образы жасалады. Бұл жоқтаудың бір жерінде:

 

Алыстан дұшпан аттанса, қар жаңбырдай бораған. Жақыннан дұшпан аттанса, қарт бурадай жараған…

 

Толарсақтан саз келсе, қажымай оған жүретін. қабырғадан қан кслсе, қажымай оған күлетін,—

 

деп жаңағы батырдың ерлік тұлғасын көз алдына елестетеді. Оның ел-жұрты үшін күрескен айбынды батыр екендігін суреттейді.

 

Осы тұрғыдан алганда, қазақтағы кейбір батырлар жы-рының біраз әңгімелері жоқтау негізінде туған деп М. әуезов айтқан пікірді орынды деуге болады. Бұған мысал ретінде “қобыланды батыр” жырын алайық. Жырдың бірсыпыра әңгімелері “қоштасу”, “жоқтау” арқылы баяндалады. Тоқтарбайдың, Аналық пен құртқаның жоқтауларында қобыланды батырдың кім екендігі, ел қорғауда жасаған ерлік істері суреттеледі. Демек, жоқтау өлеңдерінің өлген кісіні еске түсіру үшін ғана емес, ол ауыз әдебиетінде адам образьщ жасау, әсіресе батырлар образын беру үшін де мәні бар деп қараймыз.

 

Жоқтау өлеңдері қазақтың ертедегі ауыз әдебиетінен ғана орын алып қойған жоқ. Оның бергі әдебиетімізде де, тіпті жазба әдебиетімізде де кездесетін әдеби түрге айналғанын байқаймыз. Бұған мысал етіп, халық әдебиетінің

 

1 М.әуезов “Литературный критик” журналы, №12, 1939.

 

үлгісінде Абайдың, Махамбеттің, Жамбылдың шығарған жоқтауларын атауға болады. Бұлардың жоқтауында әбдірахман, Исатай, Алғадайлардың халық үшін істеген істері суреттеледі, олардың озық бейнелі образдары жасалады.

 

Біз жоғарьща қазақ хал^ының өткендегі түрмыс-тіршілігіне, әдет-ғүрып салтыт байланысты туган ауыз әдебиетінің үсақ түрлерімен танысып өттік. Бұл шығармалардың қайсысы болса да өзінің көп заманға со-зылған қалыптасу, даму процесінде әр түрлі қогамдық, таптық слектерден өтіп, солардың көзқарастарын бойына жинай жүргенін де байқадық, Бұл жағдай аталған шығармалардың идеясына, мазмұнына әр түрлі әсер еткенш, кейбіреулерінде халық тілегіне қиғаш келетін қайшылықтар бар екендігін аңғартады. Сондықтан да біз оларды оқытқанда, ескі мәдениет туралы лениндік ілімге сүйене отырып, ауыз әдебиетінің қандай жағдайда туғандығын, қай бағытта және қалай қалыптасып дамығандығын ескертуге тиістіміз. Ауыз әдебиетін халықтың тарихынан бөліп алмай, қайта, онымен байланыстыра қарауға, халықтың әр кездегі материалдық-қоғамдық жағдайларымен үштастыра отырып баяндауға тиістіміз.