Қазақ ауыз әдебиетіиің жиналуы

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы және зерттелу жайы кітаптың келесі бөлімдерінде,әр жанрдың өз түсында сөз болатындықтан, біз бүл жерде ол мәселені жалпы шолу түрінде анақарастырмақпыз.әдебиетшіБ.Кенжебаевтыңзерттеуінеқарағанда “қазақ ауыз әдебиетінің үлгілері ел арасынан XIX ғасырда жинала бастаған. Бүган себеп болған жағдайдың бірі қазақстанның Ресей мемлекетіне қосылуы еді”, — дейді ол. Патша үкіметі Ресейге қосылған елдерді билеу үшін, олардың экономика-сын, тарихын, тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғүрпын т. б. білуді мақсат етеді. Бұл үшін ел арасына арнаулы экспедициялар шығарады, оның жұмысына орыстың тарихшы, әдебиетші ғалымдары да қатысады. Және де бұл жұмысқа 1845 жылы Петербургте құрылған және өз кезінің ғылыми орталығы болып танылатын Ресейлік гсография қогамы да араласады. Осы қоғамның бөлімшелері Орынборда, Омбыда ашылады.

 

Ресейлік география қоғамының арнаулы экспедициялары және жекс адамдары қазақ ауылдарында бірсыпыра ғылыми жұмыстар жүргізеді. Олар қазақ халқының шаруашылығы, тарихы, қоғамдық тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, мәдениетімен танысады, көптсгсн материалдар жинайды. Мұнымен қатар, олар сл арасынан қазақ ауыз әдебиетінің әр түрлі үлтілерін жинап, жазып алады. Егер Ресей мсм-лекетіне қосылғанға дейін қазақ ауыз әдсбиетінің үлгілері жөнді жиналмаса, хатқа түспссе, Ресейгс қосылғаннан кейінгі жерде бүл іске айрықша көңіл бөлінс бастайды. Ел арасынан ауыз әдебиеті үлгілерін жинап жазып алу ісіне белсене араласушылар, оған басшылық етушілер — Ресейдің алдыңғы қатарлы әдебиетшілері, тарихшылары, ғалымдары, яғни Ресейлік гсографиялық қоғамының мүше-лері. Ауыз әдебиетін үқыптап жинау ісін сң алдымен солар қолға алады.

 

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда көрнекті еңбск еткендер — Ресейлік география қоғамының мүшслері: Ш.Уәлиханов, В. Радлов, И. Березин, А. Васильев, А. Алек-теров, Г. Потанин, Н. Ильминский, ә. Диваев, А. Харузин, П. Мелиоранский, В. Катаринский, Н. Пантусов т. б. Олар қазақтың ауыз әдебиетін аса бай мұра деп бағалаумсн қатар, сол мұраны ел арасынан көптсп жазып алуға зер салады, жинаған материалдарын қазақ (сөзі қазақша, жазуы орыс-ша) және орыс тілінде жекс кітапша стіп шьтгарады, скі тілде газет-журналдарға бастырады. қазақ тіліндс жазып алу мүмкіндігі болмаған жағдайда, жинаған материалдары-ның мазмұнын орыс тіліне аударып бастырып отырады. (Бұл әдісті Г. Потанин көбірек қолданған). Бұлардың қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудағы игілікті істері XIX ғасырдың аяқ кезінде күшейе түседі және бұл жұмысқа О.әлжанов, Б. Дауылбаев, Ж. Айманов, М. Бекімов сияқты қазақ жастары белсене араласады.

 

Ауыз әдебиетін жинап жазып алу ісіне Абай мен Ыбырай Алтынсарин де қатысады. Халық әдебиетін жоғары бағалаған Абай өзінің шәкірттеріне, жолдастарына тапсырма беріп, ел арасынан асыл мәдени мұраны жинатып отырады, оны халыққа таратуға мән береді. Ыбырай Алтынсарин де осылай 14етеді, ол ауыз әдебиетінің ең жақсы үлгілерін өзінің “Хре-стоматиясына” енгізіп, баспа жүзіне шығарады.

 

Жоғарыда аталған адамдардың ішінде қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, баспа жүзіне шығару жөнінде ЦІоқанның, Радлов пен Потаниннің қызметі ерекше еді. Сондықтан олардың әрқайсысына қысқаша тоқтап өтелік.

 

ШоқанУәлиханов (1835—1865). Омбыдаш кадет кор-пусында оқып жүргсн кезінің өзінде-ақ Шоқан қазақ халқының тарихына үңіле қарайды, халықтың мәдени мүрас-ына назар аударады. Сол мәдени мұраны жинап бастыру халық үшін жасалған игілікті істің бірі болмақ деп түсінеді. Бұл ретте Шоқанның сүйікті досының бірі Г. Н. Потанин былай деп жазды: “Шоқан өз халқын шын пейілімен сүюші еді… Халқына жақсылық жасау және оның болашағына қызмет ету Шоқанның арманы еді”.

 

Халқына адал ниетімен қызмет студі арман еткен Шоқан, бұл жөнінде көп жүмыстар істейді. Соның бірі қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап баспа жүзіне шығару, оны мәдениеті озық елдерге таныстыру бо-лады және бүл Шоқанның алдына қойған зор мақсатының бірінен саналады. қазақтың ауыз әдебиетін жинап бастыру ісше өзінің зор мән беруін Шоқан былай деп түсіндіреді: “Осы күнге дейін Европада көшпелі елдерді аса қатал, жөн білмес тағы деп жалган түрде түсінушілік үстем болып келеді. Көшпелі монғол немесе қазақтар жайындағы мүндай ұғымдар оларды мал тәрізді, түрпайы таіылар деген пікірмен тығыз байланысты. Шынына келгенде, осы надан, түрпайы деп қаралған халықтардың көбінің жазбаша немесе ауызша шығарған әдебиеті, аңыз әңгімелері бар… Өлеңге, әсіресе өлеңді суырьш салма түрінде шығарып айтуга бейімділік, барлық көшпелі елдердің, еоның ішінде қазақтардың өзіне тән ерекшеліктері деуге болады” .

 

қазақ халқын қорлап, кемсітуге қарсы шыққан Шоқан қазақтар жайында Европада орын алып келген түсініктердің жалған екендігін әшкерелейді. Сондықтан да ол қазақ халқының жабайы, тағы еместігін көрсету үшін, оның ғасырлар бойына жасаған ауыз әдебиеті және ауыз әдебиетінің неше алуан әдемі үлгілері барлыгын, қазақ ақындарының, әсіресе өлеңді суырып салу түрінде шығаруға қабілеті күшті екендігін мысал етеді. Европада қазақтар жайында айтылып жүрген жалған пікірлерге намысганған және ол пікірлерге тойтарыс беруді көздеген Шоқан қазақ халқының ауыз әдебиетіін жинап бастыру жайын қарастырады, бұл іскс оныңі өзі белсене араласады.

 

Омбыдағы кадет корпусын 1853 жылы бітіргеннен ксйін, Шоқан қазақстанның біраз жерін: Көкшетау, Ақмола, Ба-янауыл, Семсй, Жстісу жақтарын аралайды. 1856 жылы қырғыз елін зерттеу мақсатымен шыққан экспсдицияға қатысады, 1858 жылдары қашқарияда болады.

 

Шоқан өзінің болған жерлерінде халықтың ауыз әдебиетін жинай жүреді, көптеген жыршы-жырау, ақындармен танысады. қазақтың сол кездегі атақты ақындары: Жанақ, Орынбай, Арыстанбай, Жұмағұл, тағы басқалармен танысып, олардың жырларын тындап қана қоймай, жазып алып отырады. қырғыз еліне барган сапа-рында қырғыздың атақты дастаны “Манастың” біраз әңгімесін жазып алады. Бұл “Ч Манастың” алғаш рет хатқа түсксн бір түрі еді.

 

Шоқан қашқарияда болғанда ұйғыр тілін үйренсді де, үйғырлардың көптеген өлеңдерін жазып алады1. Бұл жөніндс Г. Н. Потанин: “Шоқанның жинаған материалдары үлксн бір портфель болып сді. Кейбір жазғандарын өзім де көріп едім”, — дейді және оның кейбіреулерін Шоқанның оқып та бергенін айтады. Бірақ бұл матсриалдар, Потаниннің айтуына қарағанда, кейіннен жоғалып кетксн.

 

Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинаушы ғана емсс, сонымен қатар оның зерттеушісі де болды. Ол жалпы қазақ халқының тарихы, этнографиясы, қоғамдық өмірі, әлеуметтік тұрмысы туралы үздік, ал бүгінгі күнде мәнін жоғалтпаған ғылыми пікірлер айтады. Солардың өзінде ол қазақтың ауыз әдебиетін жоғары бағалайды. қазақтың аңыз әңгімелері, оныңқұрылысы, ертегілеріменжырлары, мифтсрі халықтың өткендегі тарихын білу үшін маңызы зор матс-риалдар деп қарайды. Мәселен, көшпелі халықтардың, соның ішінде қазақтардың шыгу тарихын зерттеушілер үшін ауыз әдебиеті бірсыпыра дерек болатындығын айта ксліп, Шоқан былай дейді: “Егер жұрттың айтуынан Герадот жинаған Гомердің өлендері мен аңыздарының аз да болса тарихи мәні бар десек, егер де езгеріліп мысал тәрізді болып кеткен аңыздардьщ негізінде оқиға және шындық жатады десек, қазақтардың тамаша және жүйелі түрде айтылатын, олардың қазіргі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, ата бабаларының тұрмысын елестететін аңыздарының да тарихи де-ректерге сәйкес келетіндігіне, тарихи маңызы барлығына шүбәланбауымыз керек. Халықтың ақыл-ойынан және қоғамдағы қалың бұқараның сана-сезімі, өмірі мен алға басуы негізінде туған бұл шығармалар ауызша айтылу түріндс бірден бірге, содан бүкіл халыққа жайылады, сон-пьіқтан да олардың тарихи, философиялық және психологиялық мәні жоқ емес .

 

Шоқан бұл пікірін “Шамандықтың қазақтағы қалдықтары”, “Үлы жүз қазақтарының ертегілері мен аңыздары”, “Жоңғария очерктері”, “Тәңірі” секілді снбектерінде де айтады. қазақтың ауыз әдебиеті халықтың өткендегі өмірін елестетін, тарихи мәні бар материалдар екендігін көрсетеді.

 

Қазақтың батырлар жыры жайында да Шоқан азды-кепті пікір айтқан. Бұл жырлар, Шоқанның айтуынша, ногайлы дәуіріндс, XIV, XV, XVI ғасырлар шамасында туған. Онда: “Халықтың рухы, көзқарасы, әдеті, мінез-қүлқы, тұрмыс-тіршілігі суреттслген. Сондықтан бұл жырлардың әдебие,тггік жағынан болсын, тарихи жағынан болсын маңызы зор” .

 

Қазақтың кейбір ертегілері мен мақал-мәтелдері Европа халықтарының,әсірсссславянхалықтарыныңшығармаларына үқсас келетіндігіне тавдана отырып, Шоқан бұл ұксастықтың сырын ашпақ болады. А. Афанасьев жинап бастырған “Орыс-тың халық ертегілерінің” ішінде тек алты ертегінің ғана қазақ ертегілеріне ұқсамайтындығын айтады. Ал мұндай үқсастықты қазақтардың славяндармен, әсіресс орыс халқымен қарым-қатынас жасау негізінде болғандығынан деп қарайды.

 

Шоқан өзінің көптеген еңбектерінде қазақ халқының поэзиясын, ақындардың ақындық өнерін аса жоғары бағалаған. Бұл ретте ол өлсңді суырып салма түріндс шығарушылықты ақындық өнердің асқар шыңы деп білді. қазақтарды надан, таш деп кемітетін европалықтардың то-пастығын көрсете отырып, оларға қарсы өз пікірін дәлелдейді. Өлеңді суырып салу ретімен айтушылық, сол арқылы көлемді, көркем жырлар тудырушылық казақ халқының надандығын көрсетпейді, ол оның ертеден келе жатқан мәдениетін білдіреді деп қарайды. Сонымен қатар, Шоқан жыршы-ақындардың ішінде кейбір ақындардың азын-аулақ ақы аду үшін байлардың сөзін сөйлеп, ақындық өнерін құнсыз нәрсеге сатуына ренжиді. “Мүндай ақында бет жоқ, өз қасиетінің бағасын сезіну де жоқ… Ол өзінің дарындылығын қандай сұлтандардан болса да асып түсеті|ж қасиет деп қарамайды. қайта ақындық өнер — ат-шап табу үшін бітксн өнер деп қарайды”, — деп, жалдамал^ бас пайдасын көздегіш ақындарды сынайды. Ал байлард жақтамай, бейшаралық күйге түспей, халық мүлдесін жыр| лаған ақындар “халық арасында қатты құрметтеледі”, дейді.

 

Көптсген ақын, жыршылармен кездесіп, сөзі тыңдаған Шоқан, оларға ақыл-кеңес беріп, сын да айт отырған. Потаниннің сөзіне қарағанда, Шоқан Жанақпе: талай рет кездескен және дарынды ақынға әр түрл тақырыптар ұсынған. Бұған жалғас И. Ибрагимов бір жыл Шоқанның елге келгенін, оны ауыл адамдарының зор құрмет пен қарсы алғанын айта келіп, былай дсйді: “әрі беріде соң Шоқан коштасты да үйге кіріп кетті. Оған тігілге: үйдің сыртында домбырасы, қасында біраз адамы бар әйгіл Орынбай ақын отыр еді. Шоқан оны қасына шақырды Орынбай әдемі өлеңімен Шоқанға арналған құтты болсыны айтты. Сол жерде Шоқан атақты ақынға: казақ тілін тата сөздерімен шүбарлама деп ақыл берді…” .

 

Сонымен, Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинауда, он зерттеуде зор еңбек сіңірген ғалым болды. Оның бұл еңбектер^ кдзақ халқының тарихынан айрықша орын алады, он халқымыз аса жоғары бағалайды.

 

Түрік тектес елдердің және қазақ халқының ауы әдебиетін жинау жолында аса зор еңбек еткен ғалымны бірі академик В. В.-Радлов (1837—1918) болды. Ол шығыі халықтарының әдебиетін жинап, зерттеу мақсатымен біра жерді, елді мекендерді аралайды, өте көп материалда жинайды. Сол жинаған материалдарын “Түрік руларыны халық әдебиетінің үлгілері” деген атпен 1865—1904 жылда арасында сегіз том етіп бастырып шығарады. әрбір томға орыс тілінде кіріспе сөз жазады, содан кейінгі материал дары әр халықтың өз тілінде (әрпі орысша) беріледі. Ө кезінде Радловтың бұл томдары неміс, француз, ағылшы тілдерінде аударылған.

 

Радловтың үшінші томы (1870 ж) қазақ ауыз әдебиетіні үлгілерінен құралған. Томға енген материалдардың ішіндеі аңыз-әңгімелер мен әр түрлі жырлар, дастандар, тұрмыс-сал өлендері бар. Ақындар айтысынан: Жанақ пен Түбектің,’ Үлбике мен Күдерінің, Мөнек пен Оспанның, Шортанба мен Орынбайдың айтыстары; жырлардан: Ер Тарғын, Е

 

Көқше, қозы Көрпеш-Баян сұлу т. б. жырлар енген. Бұл матсриалдардың бәрі қазақ тілінде (әрпі орысша) берілген.

 

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінен құралған бұл томға Рад-дОВ қысқаша алғы сөз жазады, онда қазақ халқының ауыз әдебиетке бай екендігін, әсіресе оның өлең шығаруға қабілстті келетіндігін айтады. Осы рстте ол қырғыздарға қарағанда, казақтарда өлеңнің ұсақ түрлері көп, ал батырлар жыры аз және ауыз әдебистінің дамымаған түрі деген қорытынды жасайды. Радловтың батырлар жыры жайында айтқан бүл пікіріне қосылуға болмайды. Өйткені батырлар жырын шығаруда қазақтар көршілерінен асып түспесе, кем қалған емсс.

 

Жалпы алганда, Радловтың қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастыруы, оны неміс және француз тілдерінс аударып шыгаруы мәдени маңызы зор сңбектің бірі еді. қазақ халқының әдебиетімен басқа елдерді таны-стыру зор игілікті іс сді.

 

қазақ ауыз әдебиетін жинау ісіне белсене қатысқан ғалымның бірі — Г. Н. Потанин (1835—1920). Ол жас кезінде Шоқанмен бірге кадст корпусында рқыған, екеуі аса тату дос, жақсы жолдас болған. Кадет. корпусын бітіргеннен кейін, Г. Н. Потанин қазақстанның көп жерін аралайды. Семей, Марқакөл, Зайсан, Ақмола, Көкшетау жақтарында болады. Шоқанға еріп оның аулына барады. Жүрген жерлерінде қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жазып алып отырады. Бұл іске ол ғылыми мән беріп, халықтың тарихын, әдет-ғұрпын білу үшін ауыз әдебиеті көп материал береді дсп қарайды. Осы реттс ол “қазақ -ауыз әдебиеті үлгілерін жинау керек” ‘деген мақала жазады және бұл іскс басқалардың да қатысуын қажет деп табады.

 

Потанин өзі жинаған материалдарын сол кезде Омбыда жәнс орталықта шығатын газет-журналдарда бастырып отырады. Соның ішінде оның көп жылдар бойына жинаған мол материалдары “қазақ-қайсақ және Алтай халықтарының ертегілері мен аңыздары” деген атпен 1916 жылы “Живая старина” журналының 2-3 санында басылып шықты. Ол

 

I ауыз әдебиеті үлгілерін қазақ тілінде жазып алмайды, тек шьіғарманың мазмүньш ғана жазып алады және оны орысша әңгімелеп береді. Егер Радлов ел арасынан жинаған мате-риалдарын қазақша жазып алып, айтушының стильдік, сездік ерекшеліктерін сақтап отырса, Потанин олай етпейді, жинағандардын бірден орысшаға аударады, Мұнын мәнісі қазақ ауыз әдебиетімен орыс қауымын таныстыру, көздегендіктен болу керек. ‘Ал Радловқа қарағанда, ауыз әдебиетін жинауда Потаниннің бір ерекшелігі бар. Ол ж наған материалдарын кімнен жазып алғандығы, айтушыны өмірбаяны, оның қандай шығармаларды білетіндігі, олард: қалай үйренгендігі т. б. жайынан мәліметтер береді. Мүнысы| ғылым үшін аса қажетті материал еді.

 

Қазақ ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерін жинаса да,! Потанин олар жайында арнаулы ғылыми-зерттеу еңбек жазбаган. Бірақ та ол өзінің басқа еңбектерінде қазақтың ауызі әдебиетін аса жоғары бағалайды. Ең алдымен ол қазақ халқының ауыз әдебиетке байлығын сөз етеді, онынв көркемдік дәрежесі басқа халықтардың шығармасыңан кем’ соқпайтындыгын көрсетеді. Мәселен, “Европа халыктарынын1 орта ғасыр эпосындағы шығыстық мотивтер” деген күрделі еңбегінде қазақ ауыз әдебиетінен бірнеше мысалдар келтіреді де, “қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырына айрықша тоқтайды. Ол бұл жырды “Жср жүзіндегі асыл мүралардың бірі” деп қарайды.

 

Өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап қазақ ауыз әдебиетін жинау, бастыру жөнінде көп еңбек сіңірушіні: бірі әбубәкірДиваев (1856—1932) болды. Ол Орынборда кадет корпусын бітіргеннен (1876 ж.) кейін Түркістан нерал-губернаторлыгында қызмет істейді. Тиісті қызметі: атқара жүріп, қазақ халқының ,тарихына қатысы бар м териалдарды, ауыз әдебиеті үлгілерін жинау ісіне кірісе, Бұларды ол сол ксзде шығатын газет-журналдарда (е: тілде) жариялап отырады.

 

Революцияға дейін, одан кейін де әбубәкір жинаған ау әдебиетінің үлгілері орасан көп. Ел арасынан ауыз әдёбиеті алғашқы рет жинау ісіне кіріскенде, әбубәкір екі түрлі мақс” көздейді. Біріншіден, қазақ халқының мәдени мұрасын к лешектегі жас үрпақ үшін, тарих үшін керекті дүние де: жинайды. Екіншіден, жинаған материалдарын орыс тілі аударады, онымен орыс халқын таныстыруды мақсат ете,

 

Алдына осы секілді игілікті мақсат қойған әбубәкі Ш.Уәлиханов, Г. Потанин, В. Радлов т. б. секілді ау әдебиетін жинап, бастыруда тамаша қызмет атқарады, к лешек ұрпақ үшін асыл мұра қалдырды.

 

қазан революциясына дейін әбубәкірдің жинаған мат риалдары газет-журналдарда ғана басылды да, өз алды жеке кітап келемінде шыққандары аз еді. Оның жинаға материалдары тек кейінгі заманда ғана, атап айтқанд; батырлар жыры жайында 1922—23 жылдары Ташкенте тогыз кітабы баспадан шыкты. 1924 жылы түрмыс-салт өлендерінен қүраған “Тарту” атты жинағы, ал 1926 жылы Кызылордада “Балаларға тарту” атты жинағы басылды. әбубәкір жинап баспа жүзше шығарған материалдар қазақ халқының мәдени тарихы үшін аса керекті асыл қазына еді- 20-жылдарда қазақстандағы өлке тану қоғамы бірсыпыра жұмыс істеді. 1933 жылы қазақтың үлт мәдениетінІң ғылыми-зерттеу институты қүрылады. Ол ел арасынан ауыз әдебиетін үйымдасқан түрде жинау мақсатымен, жер-жерге арнаулы экспедициялар шығарады. Институттың бұл секілді игілікті ісіне қазақ мәдениетінің көрнекті қайраткерлері: I. Жансүгіров, С. Сейфуллин, М. әуезов, С. Мұқанов, С. Аманжолов, Ө. Тұрманжанов, І.Кеңесбаев, Е. Ысмайылов т. б. қатысады. Институттың жинаған материалдары бойынша бірнеше жинақ (“қазақ совет фольклоры”, “Жүмбақтар”, “Мақал—мәтелдер” т. б.) жарық көрді.

 

Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау ісі қазақстанда ғылым академиясының филиалы (1946 жылдан бастап қазақ ССР ғылым академиясы) қүрылғаннан кейін күшейе түседі. ғылым академиясы жыл^сайын жер-жерге экспедициялар шығарып, халық әдебиетін жинатып отырады. Және де осы материалдардан бірнеше жинақтар қүрастырып шығарды. Мысалы: Казақстан Республикасы Үлттық шлым акаде-миясының Мүхтар әуезов атындағы әдебиет және өнер ин-ститутының қолжазба қорына жиналған ауыз әдебисті материалдарынан 1958—1973 жылдар арасында үлкенді-кішілі 23 том қүрастырылып жарияланады. Бұлардың ішінде: “Батырлар жыры” (үш том және орысшасы бір том), “қазақ ертегілері” (үш том және орысшасы үш том), “Айтыс” (үш том), “қазақтың мақал-мәтелдері”, “Шешендік сөздер” бар еді. Және бүларға қоса әрқайсысы бірнеше вариантымен “қыз Жібек”, “қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “қамбар батыр”, “Алпамыс”, “КөрүғЫлы” сияқты жырлар т. б. жарық көрді. Үлы Отан соғысына дейін эпостық жырларымыздың баспа жүзіне шыққаны он шақты ғана еді (“Алпамыс”, “қобыланды”, “қамбар”, “Ер Тарғын”, “қыз Жібек”, “қозы Көрпеш-Баян сүлу”, “Айман-Шолпан”, “Бекет” т. б.). Осыған қарап “қазақтың эпостық жырлары сан жағынан аз дүние екен” деушілер де болды. Ал қазіргі күнде бір ғана өнер институтының қолжазба қорында жүз сексеннен астам батырлар жыры, қырық шақты тарихи жыр, елеуден аса лиро-эпос сақтаулы тұр. Кейбір жырдың варианты да көп.

 

 

Мәселен, “қобыландының” 26, “Көрұғылының” 30 варианты І бар. Сондай-ақ, жырлардың көлемі де әр түрлі. Кейбір^ жыр бес жүз жолдық болса, енді біреулері он бес мың жолға жетеді. <“қобыланды батырдың” Мергенбай айтуын-дағы нұсқасы мен Нұрпейістің жырлаған варианты әрқайсысы он мың жолдан асады).

 

Бұл келтірілген фактілер кеңестік дәуірде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялау жұмыстарының жемісті түрде жүргізіліп отырғанын көрсетеді.

 

Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісі шын мәнінде дәүірде колға алынып, ғылыми жолға қойылды. Бұл кезде ауыз әдебиетін зерттейтін — фольклористика деп аталатын — ғылым қалыптасты, фольклорист ғалымдар қатары өсіп келеді. Осының нәтижесінде жалпы қазақ ауыз. әдебиетінің және оның жеке түрлерінің туу, қалыптасып даму тарихы жайында ]’ газет-журналдық мақалалар, үлкен гылыми зерттеулер (монографиялар, кандидаттық, докторлық диссертациялар, мек-‘ теп пен жогары оқу орындарына арналған оқулықтар т. б.) жазылып, баспа жүзіне жариялануда. қазақстан Респуб-! ликасы Үлттық ғылым академиясы шығарған “қазақ] әдебиетінің тарихы” дейтін күрделі еңбектің бірінші томы] (екі кітап) ауыз әдебиетіне арналады.

 

әрине, қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісі кеңестік дәуірде | жүзегс асты деуімізбен бұл салада революцияға дейіні жүргізілген ж^мыстарды жоққа шығармаймыз. Революцияға дейін қазақ ауыз әдебиеті жайында жазылған монографиялық зерттеулер болмаса да, бірен-сарандап айтылған пікірлер болатын. Бұл жөнінде жоғарыда атап өткеніміздей, Ш.Уәлихановтың, В. Радлов пен Г. Потаниннің, И. Фалев, пен П. Мелиоранскийдің т. б. ғалымдар мен ағартушылардың | жалпы қазақ фольклоры туралы және оның кейбір жанрлары! жайында айтқандары да бар еді. Мұндай пікірлер, әрине,; үлкен ғылыми зерттеу еңбектерінің міндеттерін атқармасаі да, қазақ фольклорының тарихи даму жолдарын, әдебиеттікі және қоғамдық маңызын, көркемдік сипаты мен ерекшелігін| түсіну, оның сырын ұғыну жөнінде айтарлықтай мәнді екенін естен шығармаймыз. Және де бұл пікірлер кеңестік дәуірде қалыптасқан қазақ фольклористикасы үшін қымбат та қүнды болғанын білеміз.

 

Бұл дәуірдегі қазақ фольклористикасының қалыптасу, даму, өсу жолын шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.

 

Бірінші кезең — 20—30-жылдар арасы.

 

Екінші кезең — соғыс жылдары.

 

Ушінші кезең — Үлы Отан соғысынан кейінгі жылдар.

 

20-жылдардың бас кезінде-ақ қазақ халқының ауыз әдебиеті жайында мзселелер көтеріліп, фольклор туралы газет-журналдарда үлкенді-кішілі мақалалар жариялана ба-стайды. Бұл мақалаларда қазақ фольклорын жинау, зерттеу, бағалау хақында көптеген пікірлер айтылады. Мүның өзі казақ фольклористикасының яғни ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымының тууына негіз салады.

 

Алғашқы қадамы қазақ ауыз әдебиеті туралы жазылған кіші-гірім мақала-заметкалардан басталган қазақ фолькло-ристикасы идеология майдандарында шиеленіскен таптық күрес жағдайында, фольклордың тарихи және қоғамдық ролі жайында көтерілген мәеелелерге белсене араласу негізінде дүниеге келеді. Идеологиялық күрестердің негізінде туып қалыптаса бастаған қазақ фольклористикасы 20-жылдардың бас кезінде-ақ ауыз әдебиеті жөнінде бірнеше мәселелер көтереді. Солардың ішінде оның ерекше көңіл бөлгені: ескі мәдени мүраны игеру және ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу мәселесі болэды.

 

Сәбит Мұқанов “қазақ әдебиеті әм Ыбырай” деген тақырыпта мақала жазып, оны “қызыл қазақстан” журна-лының 1924 жылы шыққан 7-9 сандарында жариялайды. Сәбит осы мақаласшща ауыз әдебиетін, ән мен күйді халық арасынан шыққан, еңбекші халықтың түрмыс-тіршілігін, оның өмірін жақсы білетін адамдар тудырады дейді. Осы ретте Сәбит халық әдебиетінің ең көрнекті өкілдері деп Орымбай, Шөже, Арыстанбай, Шал, Тоғжан, Біржан, Нүркей, Ақан, Ыбырай сияқты ақын, жыршы, әншілерді атайды, олардың шығармаларын жинау, жарыққа шығару жайлы мәселе көтереді.

 

Ал Аманғали Сегізбаев “Халық пен әдебиет” дейтін мақаласында , Бейсенбай Кенжебаев “Абай өлеңдерінің 1923 жылғы басьшуы туралы” дейтін мақаласывда ауыз әдебиетінің негізгі иесі еңбекші халық екенін айтады.

 

20-жылдардағы фольклористикамыздың екінші бір көтерген мәселесі — ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу жайында болады. Бұл мәселеге зор көңіл бөлген адам — бүкіл кеңес әдебиетінің аса көрнекті қайраткері, ака-Демик-жазушы Мүхтар әуезов еді. (Оған кейінірек тоқтаймыз).

 

“қызыл қазақстан” журналы, № 2—3, 1922. 2 “Еңбекші қазақ” газеті, № 359—360, 1925.

 

п бастыру жайын қарастырады, бұл іскс онын; өзі белсене араласады.

 

Омбыдағы кадет корпусын 1853 жылы бітіргеннен кейін, Шоқан қазақстанның біраз жерін: Көкшетау, Ақмола, Ба-янауыл, Ссмсй, Жстісу жақтарын аралайды. 1856 жылы қырғыз елін зерттеу мақсатымен шыққан экспсдицияға қатысады, 1858 жылдары қашқарияда болады.

 

Шоқан өзінің болған жерлеріндс халықтың ауыз әдебиетін жинай жүреді, көптеген жыршы-жырау, ақындармен танысады. қазақтың сол кездегі атақты ақындары: Жанақ, Орынбай, Арыстанбай, Жүмағүл, тағы басқалармен танысып, олардың жырларьш тыңдап қана қоймай, жазып алып отырады. қырғыз еліне барған сапа-рында қырғыздың атақты дастаны “Манастың” біраз әңгімесін жазып алады. Бұл “Манастың” алғаш рет хатқа түсксн бір түрі еді.

 

Шоқан қашқарияда болғанда ұйғыр тілін үйренсді дс, үйғырлардың көнтеген өлендерін жазып алады1. Бұл жөніндс Г. Н. Потанин: “Шоқанның жинаған материалдары үлкен бір портфель болып еді. Кейбір жазғандарын өзім де көріп едім”, — дсйді және оның кейбіреулерін Шоқанның оқып та бергснін айтады. Бірақ бұл матсриалдар, Потаниннің айтуына қарағанда, кейіннен жоғалып кетксн.

 

Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинаушы ғана емсс, сонымен қатар оның зерттеушісі де болды. Ол жалпы қазақ халқының тарихы, этнографиясы, қогамдық өмірі, әлеуметтік тұрмысы туралы үздік, ал бүгінгі күнде мәнін жоғалтпаған ғылыми пікірлер айтады. Солардың өзіндс ол қазақтың ауыз әдебиетін жоғары бағалайды. қазақтың аңыз әңгімелері, оның қүрылысы, ертегілері мен жырлары, мифтері халықтың өткендегі тарихын білу үшін маңызы зор мате-риалдар деп қарайды. Мәселен, көшпелі халықтардың, соның ішівде қазақтардың шығу тарихын зерттеушілер үшін ауыз әдебиеті бірсыпыра дерек болатындығын айта ксліп, Шоқан былай дейді: “Егер жұрттың айтуынан Герадот жинаған Гомердің өлеңдері мен аңыздарының аз да болса тарихи мәні бар десек, егер де езгеріліп мысал тәрізді болып кеткен аңыздардьщ негізінде оқиға және шындық жатады десек, қазақтардың тамаша және жүйелі түрде айтылатын, олардың қазіргі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғүрпын, ата-бабала-рының тұрмысын елестететін аңыздарының да тарихи де-ректерге сәйкес келетіндігіне, тарихи маңызы барлығына

 

Сонда, 403-бет.

 

шүбәланбауымыз керек. Халықтың ақыл-ойынан және қоғамдағы қалың бұқараның Сана-сезімі, өмірі мен алға басуы негізінде туған бүл шығармалар ауызша айтылу түріндс бірден бірге, содан бүкіл халыққа жайылады, сон-дықтан да олардың тарихи, философиялық және психоло-гиялық мәні жоқ смсс” .

 

Шоқан бүл пікірін “Шамандықтың қазақтағы қалдықтары”, “Үлы жүз қазақтарының сртегілері мен аңнздары”, “Жоңгария очерктері”, “Тәңірі” секілді сңбектерінде де айтады. қазақтың ауыз әдебиеті халықтың өткендегі өмірін елестетін, тарихи мәні бар материалдар екендігін көрсетеді.

 

қазақтың батырлар жыры жайында да Шоқан азды-кепті пікір айтқан. Бүл жырлар, Шоқанның айтуынша, ноғайлы дәуіріндс, XIV, XV, XVI ғасырлар шамасында туған. Онда: “Халықтың рухы, көзқарасы, әдеті, мінез-қүлқы, түрмыс-тіршілігі суреттелген. Сондықтан бұл жырлардың әдебиеттік жағынан болсын, тарихи жағынан болсын маңызы зор” .

 

қазақтың кейбір ертегілері мен мақал-мәтелдері Европа халықтарының.әсіресеславянхалықтарыныңшығармаларына’ үқсас келетіндігінс таңдана отырып, Шоқан бұл ұқсастықтың сырын ашпақ болады. А. Афанасьев жинап бастырған “Орыс-тың халық ертегілерінің” ішінде тск алты ертегінің ғана қазақ ертегілеріне ұқсамайтындығын айтады. Ал мұндай үқсастықты қазақтардың славяндармсн, әсіресс орыс халқымен қарым-қатынас жасау негізінде болғандығынан деп қарайды,

 

Шоқан өзінің көптеген сңбектерінде қазақ халқының поэзиясын, ақындардың ақындық өнерін аса жогары бағалаған. Бұл ретте ол өлснді суырып салма түріндс шығарушылықты ақындық өнердің асқар шыңы деп білді. қазақтарды надан, тағы деп кемітетін европалықтардың то-пастығын көрсете отырып, оларға қарсы өз пікірін дәлелдейді. Өленді суырып салу ретімсн айтушыльтқ, сол арқылы көлемді, көркем жырлар тудырушылық қазақ халқының надандығын көрсетпейді, ол оның ертеден келе жатқан мәдениетін білдіреді деп қарайды. Сонымен қатар, Шоқан жыршы-ақындардың ішінде кейбір ақындардың азын-аулақ ақы ал^ үшін байлардың сөзін сөйлеп, ақындық өнерін құнсыз нәрсеге сатуына ренжиді. “Мүндай ақында бет жоқ, өз қасиетінің бағасын сезіну де жоқ… Ол өзінің

 

1 Сонда, 388-бет.

 

Сонда, 419-бет.

 

«Щокап У&лиханов “ТЫНДРғЬТ Кекшетау

 

 

 

кя. Шоч°на Б И |3Я И Омақсат етеді. Бұл үшін ел арасына арнаулы экспедициялар , шығарады, оның жұмысына орыстың тарихшы, әдебиетші галымдары да қатысады. Және де бұл жұмысқа 1845 жылы Петербургте құрылған және өз кезінің ғылыми орталығы болып танылатын Рессйлік география қоғамы да араласады. Осы қоғамның бөлімшелері Орынборда, Омбыда ашылады.

 

Ресейлік география қоғамының арнаулы экспсдициялары және жеке адамдары қазақ ауылдарында бірсыпыра ғылыми жұмыстар жүргізеді. Олар қазақ халқының шаруашылығы, тарихы, қоғамдық тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, мәдениетімен танысады, көптегсн матсриалдар жинайды. Мұнымен қатар, олар сл арасынан қазақ ауыз әдебиетінің әр түрлі үлтілерін жинап, жазып алады. Егер Ресей мсм-лекетіне қосылғанға дейін қазақ ауыз әдебиетінің үлгілері жөнді жиналмаса, хатқа түспесс, Рссейгс қосылғаннан кейінгі жерде бұл іске айрықша көңіл бөлінс бастайды. Ел арасынан ауыз әдебиеті үлгілерін жинап жазып алу ісіне белсене араласушылар, оған басшылық етушілер — Ресейдің алдыңғы қатарлы әдебиетшілері, тарихшылары, ғалымдары, яғни Ресейлік географиялық қоғамының мүше-лері. Ауыз әдебиетін ұқыптап жинау ісін сң алдымен солар қолға алады.

 

қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда көрнекті еңбек еткевдер — Ресейлік география қогамының мүшелері: Ш.Уәлиханов, В. Радлов, И. Березин, А. Васильсв, А. Алек-теров, Г. Потанин, Н. Ильминский, ә. Диваев, А. Харузин, П. Мелиоранский, В. Катаринский, Н. Пантусов т. б. Олар қазақтың ауыз әдебиетін аса бай мұра деп бағалаумсн қатар, сол мүраны ел арасынан көптеп жазып алуға зер салады, жинаған материалдарын қазақ (сөзі қазақша, жазуы орыс-ша) және орыс тілінде жеке кітапша стіп шьтгарады, скі тілде газет-журналдарға бастырады. қазақ тіліндс жазып алу мүмкіндігі болмаған жағдайда, жинаған материалдары-ның мазмұнын орыс тіліне аударып бастырып отырады. (Бұл әдісті Г. Потанин көбірек қолданған). Бұлардың қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудағы игілікті істері XIX ғасырдың аяқ кезінде күшейе түссді жәнс бұл жұмысқа О.әлжанов, Б. Дауылбаев, Ж. Айманов, М. Бскімов сияқты қазақ жастары белсене араласады.

 

Ауыз әдебиетін жинап жазып алу ісіне Абай мен Ыбырай Алтынсарин де қатысады. Халық әдебиетін жогары бағалаған Абай өзінің шәкірттеріне, жолдастарына тапсырма бсріп, ел арасынан асыл мәдени мүраны жинатып отырады, оны халыққа таратуға мән береді. Ыбырай Алтынсарин де осылай

 

14\етеді, ол ауыз әдебиетінің ең жақсы үлгілерін өзінің “Хре-стоматиясына” енгізіп, баспа жүзіне, шығарады. | Жоғарыда аталған адамдардың ішінде қазақтың ауыз (әдебиеті үлгілерін жинау, баспа жүзіне шығару жөнінде , Шоқанның, Радлов пен Потаниннің қызметі ерекше еді. Сондықтан олардың әрқайсысына қысқаша тоқтап өтелік. ШоқанУәлиханов (1835—1865). Омбыдаш кадет кор-пусында оқып жүрген кезінің өзінде-ақ Шоқан қазақ халқының тарихына үңіле қарайды, халықтың мәдени мүрас-ына назар аударады. Сол мәдени мұраны жинап бастыру

 

— халық үшін жасалған игілікті істің бірі болмақ деп түсінеді. Бүл ретте Шоқанның сүйікті досының бірі Г. Н. Потанин былай деп жазды: “Шоқан өз халқын шын пейілімен сүюші еді… Халқына жақсылық жасау және оның болашағына қызмет сту Шоқанның арманы еді”,

 

Халқына адал ниетімен қызмет етуді арман еткен Шоқан, бұл жөнінде көп жұмыстар істейді. Соның бірі

 

— қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап баспа жүзіне шығару, оны мәдениеті озық елдерге таныстыру бо-лады және бұл Шоқанның алдына қойған зор мақсатының бірінен саналады. қазақтың ауыз әдебиетін жинап бастыру ісіне өзінің зор мән беруін Тоқан былай деп түсіндіреді: “Осы күнге дейін Европада көшпелі елдерді аса қатал, жөн білмес тағы деп жалған түрде түсінушілік үстем болып келеді. Көшпелі монғол немесе қазақтар жайындағы мұндай үғымдар оларды мал тәрізді, тұрпайы тағылар деген пікірмен тығыз байланысты. Шынына келгенде, осы надан, тұрпайы деп қаралған халықтардың көбінің жазбаша немесе ауызша шығарған әдебиеті, аңыз әңгімелері бар… Өлеңге, әсіресе өлеңді суырьш салма түрінде шығарып айтуға бейімділік, барлық көшпелі елдердің, еоның ішінде қазақтардың өзіне тән ерекшеліктері деуге болады” .

 

қазақ халқын қорлап, кемсітуге қарсы шыққан Шоқан қазақтар жайында Европада орын алып келген түсініктердің жалған екендігін әшкерелейді. Сондықтан да ол қазақ халқының жабайы, тағы еместігін көрсету үшін, оның ғасырлар бойына жасаған ауыз әдебиеті және ауыз эдебиетінің неше алуан әдемі үлгілері барлығын, қазақ ақындарының, әсіресе өленді суырып салу түрінде шығаруға қабілеті күшті екендігін мысал етеді. Европада қазақтар жайында айтылып жүрген жалған пікірлерге намыс.танған және ол пікірлерге тойтарыс беруді көздеген Шоқан қазақ халқының ауыз

 

‘ Ч. Валиханов. Собрание сочинений, в пяти томах, т. 1, стр. 390, 1961

 

15әдебиетін жинап бастыру жайын қарастырады, бұл іске онын; өзі белсене араласады.

 

Омбыдағы кадет корпусын 1853 жылы бітіргеннен кейін, Шоқан қазақстанның біраз жерін: Көкшетау, Ақмола, Ба-янауыл, Ссмсй, Жстісу жақтарын аралайды. 1856 жылы қырғыз елін зерттеу мақсатымен шыққан экспсдицияға қатысады, 1858 жылдары қашқарияда болады.

 

Шоқан өзінің болған жерлерінде халықтың ауыз әдебиетін жинай жүреді, көптеген жыршы-жырау, ақындармен танысады. қазақтың сол кездегі атақты ақындары: Жанақ, Орынбай, Арыстанбай, Жүмағұл, тағы басқалармен танысып, олардың жырларйн тындап қана қоймай, жазып алып отырады. қырғыз еліне барган сапа-рында қырғыздың атақты дастаны “Манастың” біраз әңгімесін жазып алады. Бұл “Манастың” алғаш рет хатқа түсксн бір түрі еді.

 

Шоқан қашқарияда болғанда ұйғыр тілін үйренсді дс, ұйғырлардың көптеген өлеңдерін жазып алады . Бұл жөніндс Г. Н. Потанин: “Шоқанның жинаған материалдары үлкен бір портфель болып сді. Кейбір жазғандарын өзім де көріп едім”, — дейді және оның кейбіреулерін Шоқанның оқып та бергснін айтады. Бірақ бұл материалдар, Потаниннің айтуына қарағанда, кейіннен жоғалып кеткен.

 

Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинаушы ғана смсс, сонымен қатар оның зерттеушісі де болды. Ол жалпы қазақ халқының тарихы, этнографиясы, қоғамдық өмірі, әлеуметтік тұрмысы туралы үздік, ал бүгінгі күнде мәнін жогалтпаған ғылыми пікірлер айтады. Солардың өзінде ол қазақтың ауыз әдебиетін жоғары бағалайды. қазақтың аңыз әңгімелері, оныңқұрылысы, ертегілеріменжырлары, мифтері халықтың өткендегі тарихын білу үшін маңызы зор мате-риалдар деп қарайды. Мәселен, көшпелі халықтардың, соның ішінде қазақтардың шығу тарихын зерттеушілер үшін ауыз әдебиеті бірсыпыра дерек болатындығын айта келіп, Шоқан былай дейді: “Егер жұрттың айтуынан Герадот жинаған Гомердің өлендері мен аңыздарының аз да болса тарихи мәні бар десек, егер де езгеріліп мысал тәрізді болып кеткен аңыздардьщ негізінде оқиға және шындық жатады десек, қазақтардың тамаша және жүйелі түрде айтылатын, олардың қазіргі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, ата-бабала-рының тұрмысын елестететін аңыздарының да тарихи де-ректерге сәйкес келетіндігіне, тарихи маңызы барлығына

 

Сонда, 403-бет

 

ліүбәланбауымыз керск. Халықтың ақыл-ойынан және қоғамдагы қалың бүқараның сана-сезімі, өмірі мен алға басуы негізінде туған бұл шығармалар ауызша айтылу түріндс бірден бірге, содан бүкіл халыққа жайылады, сон-дықтан да олардың тарихи, философиялық және психоло-гиялық мәні жоқ смес” .

 

Шоқан бүл пікірін “Шамандықтың қазақтағы қалдықтары”, “Үлы жүз қазақтарының ертегілері мен аңыздары”, “Жоңғария очерктері”, “Тәңірі” секілді сңбектерінде де айтады. қазақтыц ауыз әдебиеті халықтың өткендегі өмірін елестетін, тарихи мәні бар материалдар екендігін көрсетеді.

 

қазақтың батырлар жыры жайында да Шоқан азды-кепті пікір айтқан. Бұл жырлар, Шоқанның айтуынша, ноғайлы дәуірінде, XIV, XV, XVI ғасырлар шамасында туған. Онда: “Халықтың рухы, көзқарасы, әдеті, мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі суреттелгсн. Сондықтан бүл жырлардың әдебиеттік жағынан болсын, тарихи жағынан болсын маңызы зор” .

 

қазақтың кейбір ертегілері мен мақал-мәтелдсрі Европа халықтарының,әсірсссславянхалықтарыныңшығармаларына үқсас келетіндігінс таңдана отырып, Шоқан бұл үксастықтың сырын ашпақ болады. А. Афанасьев жинап бастырған “Орыс-тың халық ертегілерінің” ішінде тск алты ертегінің ғана қазақ ертегілеріне ұқсамайтындығын айтады. Ал мұндай үқсастықты қазақтардың славяндармсн, әсіресс орыс халқымсн қарым-қатынас жасау негізінде болғандығынан дсп қарайды.

 

Шоқан өзінің көптеген еңбектерінде қазақ халқының поэзиясын, ақындардың ақындық өнерін аса жоғары бағалаған. Бұл ретте ол өлсңді суырып салма түрінде шығарушылықты ақындық өнердің асқар шыңы деп білді. қазақтарды надан, тағы деп кемітетін европалықтардың то-пастығын көрсете отырып, оларға қарсы өз пікірін дәлелдейді. Өленді суырып салу ретімен айтушылық, сол арқылы көлемді, көркем жырлар тудырушылық казақ халқының надандығын көрсетпейді, ол оның ертеден келе жатқан мәдениетін білдіреді деп қарайды. Сонымен қатар, Шоқан жыршы-ақындардың ішінде кейбір ақындардың азын-аулақ ақы аду үшін байлардың сөзін сөйлеп, ақындық өнерін құнсыз нәрсеге сатуына ренжиді. “Мүндай ақында бет жоқ, өз қасиетінің бағасын сезіну де жоқ… Ол өзінің

 

1 Сонда, 388-бет.

 

2 Сонда, 419-бет

 

Едарындылығын қандай сұлтандардан болса да асып түсет^; қасиет деп қарамайды. қайта ақындық өнер — ат-шапа табу үшін біткен өнер деп қарайды”, — дсп, жалдамалы,] бас пайдасын көздегіш ақындарды сынайды. Ал байлардыі жақтамай, бейшаралық күйге түспей, халық мүлдесін жыр-лаған ақындар “халық арасында қатты құрметтеледі”, — дейді.

 

Көптеген ақын, жыршылармен кездесіп, сөзін тыңдаған Шоқан, оларға ақыл-ксңес бсріп, сын да айтып отырған. Потаниннің сөзіне қарағанда, Шоқан Жанақпен талай рет кездескен және дарынды ақынга әр түрлі тақырыптар ұсынған. Бүған жалғас И. Ибрагимов бір жылы, Шоқанның елге келгенін, оны ауыл адамдарының зор құрмет-4 пен қарсы алғанын айта ксліп, былай дейді: “әрі берідені соң Шоқан коштасты да үйге кіріп кетті. Оған тігілген| үйдің сыртында домбырасы, қасында біраз адамы бар әйгілі Орынбай ақын отыр еді. Шоқан оны қасына шақырды.І Орынбай әдемі өлеңімсн Шоқанға арналған қүтты болсынын| айтты. Сол жерде Шоқан атақты ақынға: казақ тілін татар сөздерімен шүбарлама деп ақыл берді…” .

 

Сонымен, Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинауда, оны зерттеуде зор еңбек сіңірген ғалым болды. Оның бұл еңбектері казақ халқының тарихынан айрықша орын алады, оны халқымыз аса жоғары бағалайды.

 

Түрік тектес елдердің және қазақ халқының ауызі әдебиетін жинау жолында аса зор еңбек еткен ғалымныңі бірі академик В. В.-Радлов (1837—1918) болды. Ол шығыс! халықтарының әдебиетін жинап, зерттеу мақсатымен біраз’ жерді, елді мекендерді аралайды, өте көп материалдар жинайды. Сол жинаған материалдарын “Түрік руларының халық әдебиетінің үлгілбрі” деген атпен 1865—1904 жылдар арасында сегіз том етіп бастырып шығарады. әрбір томға орыс тілінде кіріспе сөз жазады, содан кейінгі материал-дары әр халықтың өз тілінде (әрпі орысша) беріледі. Өз кезінде Радловтың бұл томдары неміс, француз, ағылшыні тілдерінде аударылған.

 

Радловтың үшінші томы (1870 ж) қазақ ауыз әдебиетініг үлгілерінен құралған. Томға енген материалдардың ішінде^ аңыз-әңгімелер мен әр түрлі жырлар, дастандар, тұрмыс-салт; өлевдері бар. Ақындар айтысынан: Жанақ пен Түбектің, Үлбике мен Күдерінің, Мөнек пен Оспанның, Шортанбай мен Орынбайдың айтыстары; жырлардан: Ер Тарғын, Ер

 

1 Сонда, IV том, 579-бет.

 

 

Көкше, қозы Көрпеш-Баян сүлу т. б. жырлар енген. Бұл матсриалдардың бәрі қазақ тілінде (әрпі орысша) берілген.

 

қазақ ауыз әдебисті үлгілерінен құралған бұл томға Рад-лов қысқаша алғы сөз жазады, онда қазақ халқының ауыз әдебиетке бай екендігін, әсіресе оның өлең шығаруға қабілстті келстіндігін айтады. Осы ретте ол қырғыздарға қарағанда, қазақтарда өлеңнің үсақ түрлері көп, ал батырлар жыры аз және ауыз әдебиетінің дамымаған түрі деген қорытывды жасайды. Радловтың батырлар жыры жайында айтқан бүл пікіріне қосылуға болмайды. Өйткені батырлар жырын шығаруда қазақтар көршілерінен асып түспесе, кем қалған

 

емес.

 

Жалпы алганда, Радловтың қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастыруы, оны неміс және француз тілдеріне аударып шығаруы мәдени маңызы зор сңбектің бірі еді. қазақ халқының әдебиетімен басқа слдерді таны-стыру зор игілікті іс сді.

 

қазақ ауыз әдебиетін жинау ісіне белсенс қатысқан ғалымның бірі — Г. Н. Потанин (1835—1920). Ол жас кезінде Шоқанмен бірге кадст корпусында рқыған, екеуі аса тату дос, жақсы жолдас болған. Кадет. корпусын бітіргеннен кейін, Г. Н. Потанин қазақстанның көп жерін аралайды. Семей, Марқакөл, Зайсан, Ақмола, Көкшетау жақтарында болады. Шоқанға еріп оның аулына барады. Жүрген жерлерінде қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жазып алып отырады. Бұл іске ол ғылыми мән беріп, халықтың тарихын, әдет-ғұрпын білу үшін ауыз әдебиеті көп материал ; береді дсп қарайды. Осы реттс ол “қазақ -ауыз әдебиеті үлгілсрін жинау керек” ‘деген мақала жазады жәнс бүл іске басқалардың да қатысуын қажет деп табады.

 

Потанин өзі жинаған материалдарын сол кезде Омбыда және орталықта шығатын газет-журналдарда бастырып оты-, рады. Соның ішінде оның көп жылдар бойына жинаған [ мол материалдары “қазақ-қайсақ және Алтай халықтарының ертегілері мен аңыздары” деген атпен 1916 жылы “Живая старина” журналының 2-3 санында басылып шықты. Ол ауыз әдебиеті үлгілсрін қазақ тілінде жазып алмайды, тек шығарманың мазмүньш ғана жазып алады және оны орысша әңгімелеп береді. Егер Радлов ел арасынан жинаган мате-риалдарын қазақша жазып алып, айтушының стильдік, сездік ерекшеліктерін сақтап отырса, Потанин олай ст-пейді, жинағандарын бірден орысшаға аударады. Мұның

 

1 “Дала уалаяты” газеті, № 29-31, 1894.

 

Мәнісі қазақ ауыз әдебиетімен орыс қауымын таныстыру, көздегендіктен болу керек. ‘Ал Радловқа қарағанда, а, әдебиетін жинауда Потаниннің бір ерекшелігі бар. Ол жи-3 наған материалдарын кімнен жазып алғандыгы, айтушыным өмірбаяны, оның қандай шығармаларды білетіндігі, оларды қалай үйренгендігі т. б. жайынан мәліметтер береді. Мұнысщ ғылым үшін аса қажетті материал сді.

 

қазақ ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерін жинаса да,і Потанин олар жайында арнаулы ғылыми-зерттеу еңбек жаз^ баған. Бірақ та ол өзінің басқа еңбектерінде қазақтың ауыз) әдебиетін аса жоғары бағалайды. Ең алдымен ол қаза халқының ауыз әдебиетке байлығын сөз етеді, оны: көркемдік дәрежесі басқа халықтардың шығармасынан ке соқпайтындығын көрсетеді. Мәселен, “Еврсща х лықтарының орта ғасыр эпосындағы шығыстық мотивте деген күрделі еңбегінде қазақ ауыз әдебиетінен бірне: мысалдар келтіреді де, “қозы Көрпеш-Баян сұлу” жыры: айрықша тоқтайды. Ол бұл жырды “Жср жүзіндегі ас мұралардың бірі” деп қарайды.

 

Өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап қазақ ауыі әдебиетін жинау, бастыру жөнінде көп еңбек сіңірушіні: бірі әбубәкірДиваев (1856—1932) болды. Ол Орынборда кадет корпусын бітіргеннен (1876 ж.) кейін Түркістан ге| нерал-губернаторлығында қызмет істейді. Тиісті қызметі: атқара жүріп, қазақ халқының ,тарихына қатысы бар м териалдарды, ауыз әдебиеті үлгілерін жинау ісіне кірісед: Бұларды ол сол кезде шығатын газет-журналдарда (ек: тілде) жариялап отырады.

 

Революцияға дейін, одан кейін де әбубәкір жинаған ауы; әдебиетінің үлгілері орасан көп. Ел арасынан ауыз әдёбиеті алғашқы рет жинау ісіне кіріскенде, әбубәкір екі түрлі мақса көздейді. Біріншіден, қазақ халқының мәдени мұрасын ю лешектегі жас ұрпақ үшін, тарих үшін керекті дүние жинайды. Екіншіден, жинаған материалдарын орыс тілі аударады, онымен орыс халқын таныстыруды мақсат етсді

 

Алдына осы секілді игілікті мақсат қойған әбубәкі] Ш.Уәлиханов, Г. Потанин, В. Радлов т. б. секілді ау әдебиетін жинап, бастыруда тамаша қызмет атқарады, к лешек үрпақ үшін асыл мұра қалдырды.

 

қазан революциясына дейін әбубәкірдің жинаған маті риалдары газет-журналдарда ғана басылды да, өз алдыні жеке кітап келемінде шыққандары аз еді. Оның жинаға материалдары тек кейінгі заманда ғана, атап айтқанд батырлар жыры жайында 1922—23 жылдары Ташкентте’

 

тоғыз кітабы баспадан шықты. 1924 жылы тұрмыс-салт өлеңдерінен құраған “Тарту” атты жинағы, ал 1926 жылы қызылордада “Балаларга тарту” атты жинағы басылды. әбубәкір жинап баспа жүзіне шығарған материалдар қазақ халқының мәдени тарихы үшін аса керекті асыл қазына

 

сді-

 

20-жылдарда қазақстандагы өлке тану қоғамы

 

бірсыпыра жүмыс істеді. 1933 жылы қазақтың үлт мәдениетінің ғылыми-зерттеу институты к,ұрылады. Ол ел арасынан ауыз әдебиетін ұйымдасқан түрде жинау мақсатымен, жер-жерге арнаулы экспедициялар шығарады. Институттың бұл секілді игілікті ісіне қазақ мәдениетінің көрнекті қайраткерлері: I. Жансүгіров, С. Сейфуллин, М. әуезов, С. Мұқанов, С. Аманжолов, Ө. Тұрманжанов, І.Кеңесбаев, Е. Ысмайылов т. б. қатысады. Йнституттың жинаган материалдары бойынша бірнеше жинақ (“қазақ совет фольклоры”, “Жұмбақтар”, “Мақал—мәтелдер” т. б.) жарық көрді.

 

қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау ісі қазақстанда ғылым академиясының филиалы (1946 жылдан бастап қазақ ССР ғылым академиясы) қүрылғаннан кейін күшейе түседі. ғылым академиясы жыл’сайын жер-жерге экспедициялар шығарып, халық әдебиетін жинатып отырады. Және де осы материалдардан бірнеше жинақтар қүрастырып шығарды. Мысалы: Казақстан Республикасы ¦лттық шлым акаде-миясының Мүхтар әуезов атындагы әдебиет және өнер ин-ститутының қолжазба қорына жиналған ауыз әдебиеті материалдарынан 1958—1973 жылдар арасында үлкенді-кішілі 23 том құрастырылып жарияланады. Бұлардың ішінде: “Батырлар жыры” (үш том және орысшасы бір том), “қазақ ертегілері” (үш том және орысшасы үш том), “Айтыс” (үш том), “қазақтың мақал-мәтелдері”, “Шешендік сөздер” бар еді. Және бұларға қоса әрқайсысы бірнеше вариантымен “қыз Жібек”, “қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “қамбар батыр”, “Алпамыс”, “Көрұгалы” сияқты жырлар т. б. жарық көрді. Үлы Отан соғысына дейін эпостық жырларымыздың баспа жүзінс шыққаны он шақты ғана еді (“Алпамыс”, “қобыланды”, “қамбар”, “Ер Тарғын”, “қыз Жібек”, “қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Айман-Шолпан”, “Бекет” т. б.). Осыған қарап “қазақтың эпостық жырлары сан жағынан аз Дүние екен” деушілер де болды. Ал қазіргі күнде бір ғана өнер институтының қолжазба қорында жүз сексеннен астам батырлар жыры, қырық шақты тарихи жыр, елеуден аса лиро-эпос сақтаулы тұр. Кейбір жырдың варианты да көп.

 

Мәселен, “қобыландының” 26, “Көрұғылының” 30 варианты І бар. Сондай-ақ, жырлардың көлемі де әр түрлі. Кейбір^ жыр бес жүз жолдық болса, енді біреулері он бес мыг жолға жетеді. (“қобыланды батырдың” Мергенбай айтуын^ дагы нұсқасы мен Нүрпейістің жырлаған варианты әрқайсысь он мың жолдан асады).

 

Бұл келтірілген фактілер кеңестік дәуірде қазақ ауызі әдебиеті үлгілерін жинау, жариялау жұмыстарының жемісті түрде жүргізіліп отырғанын көрсетеді.

 

қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісі шын мәнінде кеңест’к дәуірде қолга алынып, ғылыми жолға қойылды. Бұл кезде ауыз әдебиетін зерттейтін — фольклористика деп аталатын — шлым қалыптасты, фольклорист ғалымдар қатары өсіп келеді. Осының нәтижесінде жалпы қазақ ауыз, әдебиетінің және| оның жске түрлерінің туу, қалыптасып даму тарихы жайында | газет-журналдық мақалалар, үлкен ғылыми зерттеулер (мо- ^ нографиялар, кандидаттық, докторлық диссертациялар, мек- < теп пен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар т. б.) жазылып, баспа жүзіне жариялануда. қазақстан Респуб— ликасы Үлттық ғылым академиясы шығарган “қазақ і әдебиетінің тарихы” дейтін күрделі еңбектің бірінші томы| (екі кітап) ауыз әдебиетіне арналады.

 

әрине, қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісі кеңестік дәуірде I жүзегс асты деуімізбен бұл салада революцияға дейіні жүргізілген ж^мыстарды жоққа шыгармаймыз. Революцияға ‘ дейін қазақ ауыз әдебиеті жайында жазылған монографиялық зерттеулер болмаса да, бірен-сарандап айтылған пікірлер болатын. Бұл жөнінде жоғарыда атап өткеніміздей, Ш.Уәлихановтың, В. Радлов пен Г. Потаниннің, И. Фалев, пен П. Мелиоранскийдің т. б. ғалымдар мен ағартушылардың | жалпы қазақ фольклоры туралы және оның кейбір жанрлары і жайында айтқандары да бар еді. Мұндай пікірлер, әрине, ‘\ үлкен ғылыми зерттеу еңбектерінің міндеттерін атқармасаі да, қазақ фольклорының тарихи даму жрлдарын, әдебиеттікі және қоғамдық маңызын, көркемдік сипаты мен ерекшелігіні түсіну, оның сырын ұғыну жөнінде айтарлықтай мәндіі екенін естен шығармаймыз. Және де бұл пікірлер кеңестікі дәуірде қалыптасқан қазақ фолыслористикасы үшін қымбаті та құвды болғанын білеміз.

 

Бұл дәуірдегі қазақ фольклористикасының қалыптасу, даму, өсу жолын шартты түрде үш кезеңгс бөліп қарастыруға болады.

 

Бірінші кезең — 20— 30-жылдар арасы.

 

Екінші кезең — соғыс жылдары.

 

Үшінші кезең — Үлы Отан соғысынан кейінгі жылдар.

 

20-жылдардың бас кезінде-ақ қазақ халқының ауыз әдебиеті жайында мәселелер көтеріліп, фольклор туралы газет-журналдарда үлкенді-кішілі мақалалар жариялана ба-стайды. Бұл мақалаларда қазақ фольклорын жинау, зерттеу, бағалау хақывда көптеген пікірлер айтылады. Мұның өзі казақ фольклористикасының яғни ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымының тууына негіз салады.

 

Алғашқы қадамы қазақ ауыз әдебиеті туралы жазылған кіші-гірім мақала-заметкалардан басталған қазақ фолькло-ристикасы идеологая майдандарында шиеленіскен таптық күрес жағдайында, фольклордың тарихи және қоғамдық ролі жайында көтерілген мәселелерге белсене араласу негізінде дүниеге келеді. Идеологаялық күрестердің негізінде туып қалыптаса бастаған қазақ фольклористикасы 20-жылдардың бас кезінде-ақ ауыз әдебиеті жөнівде бірнеше мәселелер көтереді. Солардың ішінде оның ерекше көңіл бөлгені: ескі мәдени мұраны игеру және ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу мәселесі болады.

 

Сәбит Мұқанов “қазақ әдебиеті әм Ыбырай” деген тақырыпта мақала жазып, оны “қызыл қазақстан” журна-лының 1924 жылы шыққан 7-9 сандарында жариялайды. Сәбит осы мақаласында ауыз әдебиетін, ән мен күйді халық арасынан шыққан, еңбекші халықтың тұрмыс-тіршілігін, оның өмірін жақсы білетін адамдар тудырады дейді. Осы ретте Сәбит халық әдебиетінің ең көрнекті өкшдері деп Орымбай, Шөже, Арыстанбай, Шал, Тоғжан, Біржан, Нүркей, Ақан, Ыбырай сияқты ақын, жыршы, әншілерді атайды, олардың шығармаларын жинау, жарыққа шығару жайлы мәселе көтереді.

 

Ал Аманғали Сегізбаев “Халық пен әдебиет” дейтін мақаласында1, Бейсенбай Кенжебаев “Абай өлеңдерінің 1923 жылғы басьшуы туралы” дейтін мақаласывда ауыз әдебиетінің негізгі иесі еңбекші халық екенін айтады.

 

20-жылдардағы фольклористикамыздың екінші бір көтерген мәселесі — ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу жайында болады. Бұл мәселеге зор көңіл бөлген адам — бүкіл кеңес әдебиетінің аса көрнекті қайраткері, ака-демик-жазушы Мұхтар әуезов еді. (Оған кейінірек тоқтаймыз).

 

“қызыл қазақстан” журналы, № 2—3, 1922 2 “Ецбекші қазақ” газеті, № 359—360, 1925.

 

З0-жылдары қазақ фольклористикасы тақырып| жағынан болсын, зерттеулердің ғылымдық сапасы жағынан болсын ілгерілеп дамығандығын аңғартады. Осы кезде ауыз әдебиетіне арналған маңызды әрі көлемді зерттеулер көріЦ бастайды.

 

Аталған кездегі фольклористикамыз тақырьш жағынаі алғанда бірнеше күрделі мәселелерді көтереді. Солардыі ішінен бастьшары мыналар:

 

1. Оқулықтар жасау мәселесі.

 

2. Ауыз әдебиетінен үйрену мәселесі.

 

3. Ауыз әдебиетінің халық өміріне байланысы және халық ақындарының творчсствосы туралы.

 

30-жылдары қазақ ауыз әдебиетінің тарихын оқулық көлеміндс баяндау мәселесін тұңғыш көтерген, оны қолғаі алған Сәкен Сейфуллин еді. Бұл іске кірісер алдында ол І әдеби мүраны білетіндерге арнап 1929 жылы “Еңбекші қазақ”! газеті арқылы ашық хат жазады , қазақ әдебистінің тарихыі туралы кітап жазу ойы барлығын айтып, соған керекті! материалдарды ел арасынан жинап беруді сұрайды. Оныщ “аса қажст” деген материалдарының көпшілігі қазақ ауызі әдебиетінің әр кездегі нұсқалары болатын. |

 

Аталған кітабын Сәкен екі бөлім етіп шығарады. Оныщ біріншісі, “қазақтың ескі әдебиет нұсқалары” деген атпені 1931 жылы хрестоматия қүрастырып жарияланады. Ал| екіншісі, “қазақ әдебисті. Билер дәуірінің әдебиеті” деп ата- • латын қазақ ауыз әдебиетінің тарихын баяндауға арналған ғылыми зерттеу еңбек 1932 жылы жарық көреді. Мұнда Сәкен алдымен қазақ халқының тарихынан қысқаша мәлімет береді де, содан кейін ауыз әдебиетін жанрына қарай жіктеп, бірнеше салага бөліп баяндайды. Жәнс де ол ауыз әдебиетінің ерекшеліктерін, көркемдік қасиетін көрсетеді. >

 

Сәкеннің қазақ ауыз әдебиетін оқулық көлеміндс зерт-1 теугс арналған бұл еңбегі өз кезі үшін аса қажет құнды еңбектің бірінен саналған-ды. Бұдан, әрине, сөз болып; отырған кітаптың ақауы, қате-кемшілігі жоқ деген ұғым^ тумайды, ондай кемшіліктерінің бастысы — Сәкеннің қазақі халқының ауыз әдебиетін түгелдей билер дәуірінікі деуінде. | (Кейіннен Сәкен бұл пікірінен қайтты, оны Өтебай Тұрман-; жановпен бірлесіп жазған оқулығынан көреміз). Сәкеннен| кейін қазақ ауыз әдебиетін оқулық көлемінде зерттеп ба-| яндау жөншде 30-жылдары көп жұмыс жүргізіледі. Бастауыш және орталау мектептергс арналып, бірнеше оқулық, |

 

хрестоматиалар баспа жүзіне шығады. Оларды белгілі ддебиетшілеріміз М. Жолдыбаев, М. әуезов, ә. қоңыратбаев, 0 Тұрманжанов, М. қаратаев, С. Мүқанов, қ. Бекхожин : т. б. жазып қүрастырады. 30-жылдары шыққан бүл окулықтар азды-көпті кемшіліктеріне қарамастан, қазақ фольклористикасын дамыта түсу жолында тағы бір ілгері басқандықтың белгісі болып еді.

 

30-жылдары қазақ әдебиетшілерінің, соның ішінде фоль-клористердің, кеңінен көтерген мәселесінің бірі — көркемдік шеберлікке үйрену жайында болады. Рас, бұл мәселе 20-жылдарда да көтерілген еді. Бірақ 30-жылдардың бас кезінде оған жаңаша мән беріледі. қазақ жазушылары шеберлікті орыс, Батыс, ШЫРЫС әдебиеті классиктсрінен және Абайдан үйрену керек деумен қатар, оны халықтьщ ауыз әдебиетінен де үйрену қажет деген пікірлер де қозгайды.

 

Мәселен, Сәбит Мүқанов “қазақтың пролстариаттық әдебиеті туралы” (1931 жылы) жазған еңбегінде социалистік жаңа заманды, екпінді құрылысты, кеңес адамдарының ерлік еңбегін шабыттана жырлау үшін, өлеңнің оралымды да үшқыр түрі деп қазақ ауыз әдебиетіндегі “жыр” өлшемін үсынады. Өйткені қазақтың “қобыланды”, “Алпамыс” сияқты жырларында батырдың жорық-шабыс, айқас-тартыс, алыс-жүлыстары, көз ілеспес ерлік -қимылдары “жыр” арқылы берілген. Сондықтан бүгінгі ерлік өмірді, екпінді қимылды түйдектете жырлау үшін өлеңнің “жыр” түрі өте мәнді екенін, бұл ретте “қобыландыдағы” “жыр” түрін өзіне үлгі етіп жүргенін дәлелдейді.

 

Сәбит “Поэзия мәселесі” атты мақаласында халық поэ-зиясындаты “жыр” түріне және одан үйрену мәселесінс қайта оралады:

 

“Маған қазақ өлеңінің 4 аяқты; 6 аяқты, 8 аяқты түрлері күрделі пікір айтуға қолды байлайтын сықылданды. Сон-дықтан мен “Түрмыс тұлпары” деген өлеңнен бастап, халық әдебиетінің шүбыртпалы түріне бст алғандай болдым. Маған щұбыртгіалы түрдің ( қобыланды”, “Алпамыс”) екпіні, ырғағы 6 аяқ, 8 аяқтардан күшті сықылданды, Шүбыртпалы түрдің қүшағы пікір құшақтауға кең тәрізденді”.

 

Халықтың ауыз әдебиетінен үйрену керек деген мәселені кезінде Сәкен де, Ілияс та, Мұхтар да көтерді. Бұл жөнінде олардың да айтқан, жазған пікірлері мол. Олар халықтың тіл байлығын, сөз өнерін үйренуді ұсынады, ауыз

 

С Сейфуллин Шығармалар, 4-том, 389-бет, 1962.

 

1960.

 

С. Муқанов Өсу жолдарымыз (мақалалар жинағы), 122-бст, Алматы,

 

әдебиетіндегі кейбір сюжеттерді, фольклорлық образдардь пайдаланып, сол негізде жаңа шығармалар жазу мәселесіне көңіл аударады. Соның нәтижесінде қазақ әдебиетінде фоль-клорлық тақырыпқа жазылған бірнеше шығармалар дүниегеі келді. Бұған Мұхтардың, Сәбиттің, ғабиттің, тағы біраз ақын-1 жазушылардың фольклорлық сюжет негізінде жазған,| шығармалары дәлел. ‘ 30-жылдарда қазақстанның да аудан, облыстарында өнер иелеріне қамқорлық жасалып, олардың творчестволық жиындары, слеттері, халық ақындарының айтыстары өткізіледі. Халық арасынан шыққан таланттардың творче-стволық еңбектері жоғары бағаланады, олардың жан-жақты өркендей беруіне, творчестволық өсуіне жағдай жасалады. Осы кезде халық поэзиясының алыбы Жамбыл бастаган Нұрпейіс, Доскей, Шашубай т. б. жыршы-жыраулар өздерінің ақындық өнерін шат өмірді жырлауға арнайды” көптеген жаңа да тың шығармалар береді.

 

Бұл айтылғандар қазақ фольклористикасының алдынг^ ‘жаңа міндеттер қояды. әдебиетшілеріміз бен фольклорис-теріміз халық поэзиясын, оның көрнекті өкілдерінің шығармасын зерттеу ісіне кіріседі. Бұл іске М. әуезов, С.Мұқанов, М. қаратаев, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, тағы басқа әдебиетшілеріміз белсене араласады, олар бүгінгі| халық поэзиясы және оның көрнекті өкілдері жайында| зерттеулер жазады. » 1 30-жылдардағы фольклористикамыз халық поэзиясыні зерттеумен қатар, қазақ халқының ертедегі ауыз әдебиетіні зерттеу ісіне көп көңіл бөліп отырады. Осы кездеГ М.әуезовтің “қазақ халқының эпосы мен фольклоры” (1939), | С. Мұқановтың “Батырлар жыры” (1939), қ. Жүмалиевтің4| “Халық поэмалары” (1939), ә. Марғұланның “қазақ эпосын • тудырған мотивтер” (1939), Б. Кенжебаевтың “қазақ эпосы! туралы” (1939) жазған еңбектері жарияланады. Бұл зерт-теулерде қазақ ауыз әдебиетінің тарихы, оның даму жолдары жайывда, әсіресе фольклордың халықтығы туралы мәселе көтеріледі.

 

Аталған кезде қазақ ауыз әдебиетін зерттеу жұмысына тіл ілімінің мамандары қүдайберген Жұбанов, Сәрсен Аман-жолов, Шамғали Сарыбаев, Ісмет Кеңесбаев, Мәулен Ба-лақаев, Нығымет Сауранбаев т. б. қатысады. Олар, әсіресе, ауыз әдебиетінің сөздік байлығына, тілдік және көркемдік ерекшеліктеріне көңіл аударады, соларды тексереді.

 

қазақ фольклористикасы 40-жылдары, яғни соғыс жыл-дарының өзінде де ілгерілей түседі. Бұл жылдары соғыс жагдайына және біраз фольклористердің майданға кетуіне карамастан, қазақ ауыз әдебиетін зерттеу саласында біраз жұмыс жүргізіледі. Ең алдымен қазақ фольклористері соғьістың алғашқы күні-ақ партия көтерген үранға үн қосып, халықтың патриоттық рухын көтсру, басқыншы жауга қарсы кұрес үйымдастыру ісіне белсене араласады. Бұл жөнінде олар халықты ерлікке шақыратын өткір мақалалар жазады. Жергілікті жерлерде халық ақындарының слеттсрі, айтыс-тары дайөткізіледі. Олардың көтерген тақырыбы: фашистерді жсну үшін күш аямау, майданға көмекті көп беру, бірлссіп еңбек сту.

 

СОРЫС жылдарындағы фольклористикамыз біріншіден ха-лықтың ерлік, партиоттық дәстүрін зерттеуді басты мәселе етіп көтереді. Сонымен қатар ауыз әдебиетінің жанрларын монографиялық көлемде зерттеу ісін қолға алады. Бұл ретте қазақтың айтыс өлеңдері туралы С. Мұқановтың, Т.Нүртазиннің, халық ақындарының, соның ішінде Жамбыл мен Нұрпейіс творчествосы туралы М. әуезовтің, қ. Жұма-лиев псн Е. Ысмайыловтың қазақ халқының эпостық жыр-лары туралы ә. Марғұланның, Б. Кенжебасвтың, шешендік сөздер туралы әмина Мәметовалардың еңбектері жарық көреді.

 

Екіншіден, соғыс кезіндс жүргізілген зерттсулерде қазақ ауыз әдебиетінің мәселелері, жеке жырлардың шығу, даму жолдары халқымыздың тарихына байланысты қарастырылады. қай кезде қандай шығарма туғандығы және оған қандай тарихи себептер болғаны бір қыдыру мол ашы-лады. Бүл, месслен, қазақтың эпостық жырларының немесе айтыс өлеңдерінің шығу тарихы туралы жазылған еңбектсрден орын алады.

 

Согыс жылдарында қазақ ауыз әдебиетінің мәсслелері орта мектепке арналған оқулық келемінде де баяндалады және онда, мүмкін болғанынша, қазақ фольклорының нсгізгі жанрлары түгелдей қамтылды деуге болатындай еді. қ.Жүмалиев, ә. Марғүлан, Е. Ысмайіллов, С. Мүқанов пен қ. Бекхожин жазған оқулықтар мен құрастырған хресто-матияларда қазақ ауыз әдебиетшің негізгі жанрлары жүйелі түрде, оқушыларга толық мәлімет, түрақты білім беру мақсаты көзделді. әрбір жанрдың өзіндік ерекшелігі, шығармалардың идеялық, көркемдік қасиеті, тарихқа бай-ланыстылыгы айтылды.

 

Алайда, қазақ ауыз әдебиеті жөнінде соғыс кезіндс шыққан кейбір еңбектер азды-көпті кемшіліктерден дс құр алақан емес еді. Мәселен, халықтың ерлік дәстүрі және баәне оның көрнекті өкілдері жайында зерттеулср жазады.

 

30-жылдардағы фольклористикамыз халық поэзиясын зерттсумен қатар, қазақ халқының ертедегі ауыз әдебиетін зерттеу ісіне көп көңіл бөліп отырады. Осы кезде М.әуезовтің “қазақ халқының эпосы мен фольклоры” (1939), С. Мұқановтың “Батырлар жыры” (1939), қ. Жұмалиевтің “Халық поэмалары” (1939), ә. Марғұланның “қазақ эпосын тудырған мотивтер” (1939), Б. Кенжебаевтың “қазақ эпосы туралы” (1939) жазған еңбектері жарияланады. Бұл зерт-теулерде қазақ ауыз әдебиетінің тарихы, оның даму жолдары жайында, әсіресе фольклордың халықтыгы туралы мәселе көтеріледі.

 

Аталған кезде қазақ ауыз әдебиетін зерттеу жұмысына тіл ілімінің мамандары құдайберген Жұбанов, Сәрсен Аман-жолов, Шамғали Сарыбаев, Ісмет Кеңесбаев, Мәулен Ба-лақаев, Нығымет Сауранбаев т. б. қатысады. Олар, әсіресе, ауыз әдебистінің сөздік байлығына, тілдік және көркемдік ерекшеліктеріне көңіл аударады, соларды тексереді.

 

қазақ фольклористикасы 40-жылдары, яғни соғыс жыл-дарының өзінде де ілгерілей түседі. Бұл жылдары соғыс жагдайына және біраз фольклористердің майданға кетуіне карамастан, қазақ ауыз әдебиетін зерттеу саласында біраз экүмыс жүргізіледі. Ең алдымен қазақ фольклористері соғыстың алғашқы күні-ақ партия көтерген үранға үн қосып, халықтың патриоттық рухын көтсру, басқыншы жауға қарсы күрес ұйымдастыру ісіне белсене араласады. Бұл жөнінде олар халықты ерлікке шақыратын өткір мақалалар жазады. Жергілікті жерлерде халық ақындарының слеттсрі, айтыс-тары өткізіледі. Олардың көтерген тақырыбы: фашистерді жсңу үшін күш аямау, майданға көмекті көп беру, бірлссіп еңбек ету.

 

Соғыс жылдарындағы фольклористикамыз біріншіден ха-лықтың ерлік, партиоттық дәстүрін зерттсуді басты мәселе етіп көтереді. Сонымен қатар ауыз әдебиетінің жанрларын монографиялық көлемде зерттеу ісін қолға алады. Бұл ретте қазақтың айтыс өлеңдері туралы С. Мұқановтың, Т.Нұртазиннің, халық ақындарының, соның ішінде Жамбыл мен Нүрпейіс творчествосы туралы М. әуезовтің, қ. Жүма-лиев пен Е. Ысмайыловтың қазақ халқының эпостық жыр-лары туралы ә. Марғұланның, Б. Кенжебаевтың, шешендік сөздер туралы әмина Мәметовалардың еңбектері жарық көреді.

 

Екіншіден, соғыс кезіндс жүргізілген зерттсулердс қазақ ауыз әдебиетінің мәселелері, жеке жырлардың шығу, даму жолдары халқымыздың тарихына байланысты қарастырылады. қай кезде қандай шығарма тугандығы және оған қандай тарихи себептер болғаны бір қыдыру мол ашы-лады. Бүл, меселен, қазақтың эпостық жырларының немесе айтыс өлевдерінің шығу тарихы туралы жазылған еңбектерден орын алады.

 

Соғыс жылдарында қазақ ауыз әдебиетінің мәселелсрі орта мектепке арналған оқулық келемінде де баяндалады және онда, мүмкін болғанынша, қазақ фольклорының негізгі жанрлары түгелдей қамтылды деуге болатындай еді. қ.Жүмалиев, ә. Марғұлан, Е. ЫсмайЬІлов, С. Мүқанов пен қ. Бекхожин жазған оқулықтар мен құрастырған хресто-матияларда қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары жүйелі түрде, оқушыларға толық мәлімет, түрақты білім беру мақсаты көзделді. әрбір жанрдың өзіндік ерекшелігі, шығармалардың идеялық, көркемдік қасиеті, тарихқа бай-ланыстылығы айтылды.

 

Алайда, қазақ ауыз әдебиеті жөнінде соғыс кезінде шыққан кейбір еңбектер азды-көпті кемшіліктерден де құр алақан емес еді. Мәселен, халықтың ерлік дәстүрі және батырлар жайында жарияланған кейбір зерттеулерден эпостық батырларды майданда неміс-фашист басқыншыларға қарсы күресіп жатқан кеңес жауынгерлеріне рух беруші, оларды ерлікке бастаушы күш деп қараушылық орьш алған. Рас, біз халқымыздың ерлік дәстүрін де, батырлық жырларды да жоғары бағалаймыз. Бірақ эпостық батырларды жастарға бірден-бір рух беруші деп, үлгі деп қарауға болмайды.

 

Соғыстан кейінгі жылдары қазақ фолыслористикасы ,| әдебиет тану ғылымының басты бір саласына айналады. Осы кезде қазақстан Республикасы Үлттық ғылым академиясы құрылады. әдебиет институты ашылады. Бұл институт-қазақ і әдебиеті тарихын жан-жақты алып зерттеуді жүргізе бас-| тайды, бірнеше зерттеулер жарияланады. Соның көлемдіі біреуі “қазақ ауыз әдебиеті тарихының” бірінші томы (екі кітап) еді. Оны жазу және баспа жүзіне шығару ісіне М. • 0. әуезов пен М. қ. қаратаев ғылыми жетекшілік етеді.

 

Сонымен,” жоғарьща келтірілген фактілер бұл дәуірде қазақ ауыз әдебиетін зерттейтін ғьшымның қалыптасқанын және оның зор көлемде дамып келе жатқанын дәлелдейді. Алғашқы қадамын кішігірім мақала, заметкалардан бастаған бұл ғылым, қазіргі күнде өсіп ер жетті, ауыз әдебиетінің мәселелерін жан-жақты алып кең көлемде зерттеу дәрежесіне көтерілді десек, артық айтқан болмаймыз. Ал бүл ғылымныі] қалыптасып дамуы жолында С. Сейфуллин, М. әуезов С.Мүқанов, қ.Жұмалиев, ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев, Е. ЫсІ майылов, Ы. Дүйсенбаев, т. б. ғалымдар көп еңбек сіңірді* Бүлардың ішінен М. әуезов, қ. Жұмалиев, Е. Ысмайыловтың| еңбектеріне шолу ретінде болса да, тоқтала кеткен жөн.

 

қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялау және| зерттеу саласында аса көп еңбек сіңірген ғалым Мұхтарі Омарханұлы әуезов (1897—1961) болды. Оның фолькло-| ристік қызметі ел арасында ауызша айтылумен таралып жүргсн әдеби нщғармаларды жазып алудан басталады. Сол кезде ауылда, Семей жағында қызметте жүріп ел арасынан халық әдебиетінің үлгілерін жинап, оларды “Таң” журна- ; лында жариялап отырады . Осыдан былай ол халық әдебиеті, нұсқаларын жинау ісіне үзбей араласады. Ол Бүхар жы-| раудың, Жанақтың, Көкбайдың тағы солар сияқты көптегені ақын, жазушылардың шығармаларын жинап, баспа жүзінеі шығаруда айтарлықтай еңбек етеді. Ал “қозы Көрпеш-Баян| сүлудың” Жанақ айтқан вариантын керей Уәйіс ақыннаі жазып алып, 1936 жылы жеке кітапша етіп жариялайды.|

 

1 қазақ фольклористикасы, Алматы, 1972, 168-бет.

 

Ел арасынан ауыз әдебиеті үлгілерін қалай жинау керек қандайын жинау керск деген мәселеге М. әуезов әр

 

уакытта көңіл бөліп отырады. Мысалы, ол халық ^дгбиеті ^скаларын жинау мақсатымен 30-жылдары ¦лт мәдениеті и нституты тарапынан, бертінде қазақстан Республикасы ¦лттық ғылым академиясының әдебиет және өнер институты гарапынан облыстарға шығарылған арнаулы экспедициялардын жұмысына ғылыми кеңес беріп басшылық етеді. Мұнымен катар, ол қазақ ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілерін орыс гіліне аударып жариялау ісіне зор мән береді, соған ара-ласады. Оның тікелей қатысуымен және кіріспе сөзімен “Пссни степей” атты жинақ жарық көреді . “қазақ ер-егілері” мен “қазақ эпосының” орыс тіліне аударылып иығуына ат салысады.

 

М. әуезов қазақтың ауыз әдебиетін зерттеуге 20-жылдары Ікіріседі, көптеген мақалалар жазады. Солардың ішінен Іоның “қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі” (1922), “қобыланды Ібатыр” (1925), “қазақ әдебиетінің тарихы” (1927) сияқты Іеңбектері өз кезі үшін ғылыми мәні зор, елеулі зерттеулер Іеді. Бүл еңбектерінде ол, біріншіден, қазақ ауыз әдебиетінің

 

•даму жолдарын халқымыздың тарихына сәйкес баяндайды. ІЕкіншіден, қазақ ауыз әдебиетін жанрға бөліп қарастырады |жәнс әр жанрдың өзіндік ерекшеліктерін көрсстеді. Лыншіден, қазақтың эпостық жырларының қай кезде туып, алай және қандай таихи оқиғаларды жырлау негізінде да-|мығандығын анықтайды.

 

30-жылдардан бергі жерде де М. әуезов қазақтың ауыз Іәдебиетін жеке-жеке жанрға бөліп зерттеуді жүргізе берді. Іқазақтың түрмыс-салт өлеңдері, ертегілері, батырлық жыр-Ілары, ғашықтық (лироэпостық) жырлары, жүмбақтары, Іақындар айтысы т. б. ғальшның үңіле тексерген тақырыптары Іболды, Ол бүл тақырыптарды өмірінің соңғы кезіне дейін Ізерттеген сді. Мұнымсн қатар ол халық ақындарының, әсіресе ІЖамбыл шығармалары жайында, сондай-ақ қырғыздың Іатақты эпосы “Манас” туралы көлемді еңбектер жария-Ілайды. “қазақ халқының ауыз әдебиеті мен эпосы” деген |тақырыпта арнаулы зерттеу жазып, оны орыс тілінде чыгарады.

 

М. әусзов қазақ ауыз әдебиетін өзі ғана зерттеп қойган Іжоқ, ол бұл іске басқа да фольклористерді, әсіресе жастарды |қатыстырып отырады, оларға басшылық етеді. “қазақ тарихы” деп аталатын үжымды еңбек дүниеге

 

Песни степей, Москва, 1940.

 

осылай келеді. Мүның алғашқы қазақ ауыз әдебиетіне налған екі кітабы — М. әуезовтің қатысуымен, ғылым жетекшілік стуімен жазылған күрделі зерттеу еңбек. БұІ кітап М. әуезовтің қазақ ауыз әдебиетін жинау, зертте> және фольклористер дайындау жолында көп жыл бойыш жүргізген еңбегінің қорытындысы деп танылған еді.

 

қазақ ауыз әдебиетін зерттеуде елеулі еңбек еткег ғалымның бірі — қажым Жүмалиев (1907—1968) болды, Ол фольклорист ретінде отызыншы жылдардың соңғы кезінде таныла бастайды. Бүған оның ауыз әдебиеті үлгілерінен құрастырған “Халық поэмалары” деп аталатын жинағы дәлел. Бүл жинаққа “Исатай, Махамбет”, “Бекет батыр”, “Айман-Шолпан”, “Біржан мен Сараның айтысы” енген және бүлардың әрқайсысына кіріспе сөз бен түсінік

 

берілген.

 

қ. Жүмалиевтің қырқыншы жылдардан бергі жерде жүргізген әдеби-зерттеу еңбектерінің негізгі бір саласы ауыз әдебиеті еді. Ол қазақ ауыз әдебиетінің тарихына, көркемдік қасиеті мен жанрлық ерекшеліктеріне көңіл аударды. Бүларды ол “қазақ әдебиеті” сегізінші класқа арналған оқулыІС және “әдебиет теориясы” деп аталатын кітаптарында баяндайды.

 

Ал “қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері” дейтін екі томдық зерттеулерінің алғашқы кітабы қазақтың эпостық жырларына арналған тарихи негізде зсрттеліп, эпо-стың халықтығы, көркемдігі, стилі, қүрылысы, образдары, тілі т. б. мәселелер баяндалады. қазақ эпосын көрші ха-лықтардың жырларымен салыстыра зерттеуді үсынады. Және өзіміздеіі жырлардың варианттарын өзара салыстыра оты-рып, жырдың түп нүсқасын анықтауға болатындығын көрсс-

 

теді.

 

қазақ эпосы қай кезде туа бастады дегсн мәселеге қ.Жүмалиев ерекше көңіл бөлді. Ол тарихи деректердіі келтіре отырып, Шоқанның қазақ эпосының туа бастауы ХІҮ ғасырдың іші деген пікірін қуаттайды және оның содан ‘• кейін қалай дамыгандығын баяндайды. Осыған орай ол “қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”, “Ер Таргын”, “қамбар батыр”, “қозы Көрпеш-Баян сүлу”, “қыз Жібек”,

 

1 Халық поэмалары, Алматы, 1939.

 

2 қазақ әдебиеті, Алматы, 1941—1972

 

3 әдебиет тсориясы, Алматы, 1938, 1940, 1952, 1960.

 

4 қ. Жумалиев. қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері Алматы, 1958.

 

 

Айман-Шолпан т.б. эпостык жырларга талдау жасайды, әрбір жырдың өзіндік ерекшелігін ашады.

 

Казақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, баспа жүзіне

 

ғаОУ және зерттеу жөнінде айтарлықтай еңбек сіңірген ғалымның бірі — Есмагамбет Ысмайылов (1911—1966). Ол ауыз әдебиетін зерттеу ісіне отызыншы жылдардың орта кезінде кіріседі. Бұл жөніндегі оның алғашқы еңбектері 1935—1938 жылдары жазған: “қазақтың ел әдебиеті, фирдоусидің әсері”, “Пушкин қазақтың халық әдебиетінде”, “Жамбыл — қазақтың ұлы халық ақыны”, “Казак ертектері туралы” атты мақалаларын атауға болады.

 

1939 жылдың қаңтарынан бастап өмірінің ақырына дейін қазақстан Республикасы Үлттық ғылым академиясында қызмет еткен белгілі ғалым Е. Ысмайылов қазақ ауыз әдебиеті жөнінде ғьшыми көп мұра қ^лдырды. ғалымның бұл еңбектерінің тақырыптары негізінен алғанда: а) халықтың ертегілері мсн аңыздары, ә) батырлар жыры, б) тарихи жырлар, в) халық ақындарының творчествосы, г) кеңсс фоль-клоры сияқты күрделі проблемалар. Бұл проблемалар тарихи тұрғыдан баяндалып, нақтылы фактілермен дәлелденсді. Сонымсн қатар ол халық әдебиетінің көркемдік жағына да көңіл аударады.

 

Фольклорист ретінде Е. Ысмайыловтың зор көңіл аударғаны және көп жылдар бойына зерттегені — халық ақындарының творчествосы. Бұл тұргыдан алғанда оның “Ақындар”, “Ақын және революция”г “Ақындық өмір”, “әдебиет жайлы ойлар” дсйтін еңбектерінің тарихи және ғылыми мәні ерекше. Оның бүл еңбектері қазақ фолькло-ристикасын жаңа бслескс көтерген зерттеулер болатын.

 

қазақ ауыз әдебиетін зерттеу ісіне, жоғарыда аталған аға буын ғалымдармен қатар, жастар белсене араласып ке-леді. Бүгінгі жас ғалымдар қазақ ауыз әдебиетінің тарихын, жанрлардың қалыптасу-даму жолдарын, көркемдік ерек-шеліктерін, халық ақындарының творчествосын жан-жақты қарастыруда. Бүган Б. Адамбаев, Т. Сыдықов, С. Садырбаев, М. ғүмарова, 0. Нұрмағамбетова, М. Жолдасбеков, Б. Уаха-тов, Е. Тұрсынов, К. Сейдеханов, С. қасқабасов сияқты галымдардың зерттеулері дәлсл.

 

ІКазақ адебиетінің тарихы, I том, 1948; қазақ ә дебиетініц тарихы, I том, 1960, II том, 1964; “Ақындар” (моногрфия), 1965; Казақ ертегілері, 1 том, 1957.

 

 

қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жинау, жариялау, зерттеу ісіне орыс ғалымдары өткен|ғасырдың өзінде-ақ ерекше мән бергеіш еміз. Бүл олардан қалған жақсы дәстүр еді. Осы дәстүр кенестік жаңа заманда ілгерілеп дамыпі келеді. Бүл ретте М. П. Баталов, А. С. Орлов, М. И.І Фетисов, М. С. Сильченко, Н. С. Смирнова, В. М. Син дельников т. б. ғалымдар елеулі еңбек етті.

 

қазақ ауыз әдебиетін ғылыми түрғыдан зерттеу ісіне орыс ғалымдары отызыншы жылдардан бері қарай араласг бастайды. (Одан арғы жердс тек газет-журналдарда жари-яланған заметка, мақалалар ғана болатын). Мәсслен, 30-жылдардың бас кезінде қазақтың Абай атындағы педагогтік иснтитутының доценті Михаил Павлович Баталов және кейінде қазақстан Республикасы Үлттық ғылым академия-сының’академигі болған Митрофон Семенович Сильченко (1898—1970) қазақтың жазба әдебиеті мен фольклоры ту ралы еңбек (орыс тілінде) жааып, мәдени қауымды қазақ әдебиетімен таныстырды. Бертін ксле академик М. С. Силь-чснко қазақ ауыз әдсбиеті және революцияға дейінгі қазақ әдибиеті тарихын зерттеумен айналысты. Оның Абай твор-чествосы және революцияға дейінгі қазақтың халық өлендері туралы жазған еңбектері слеулі зерттеулердің қатарынан

 

орын алады.

 

қазақстан Республикасы Үлттық ғылым академиясының акадсмигі болған Александр Сергеевич Орлов (1871—1947) 1945 жылы “Казахский героический эпос” деп аталатын еңбегін жариялады. Бүл сңбегінде ол қазақ эпосының мазмүнын орыс эпосымсн салыстырды. қазақтың эпостық мүрасын дүнис жүзіндс-танытуда оның бүл еңбсгінің маңызы

 

зор еді.

 

қазақәдебиетін, халқымыздыңфольклорын, әсіресеЖам-был творчествосын зерттеуде көп еңбек етксн ғалым Ми-хаил Иванович Фетисов (1907—1962) болды. Ол — қазақ фольклоры жөніндс бірсыпыра еңбек жазып, үлкенді-кішілі монографиялар берген ғалым. Солардың ішінен оның орыс| әдебиеті мен қазақ әдебиетінің байланысы туралы жәнс халық | поэзиясының алыбы Жамбыл жайында жазған зерттеулері’ кезінде ғылыми мәні зор сңбсктср деп танылды.

 

қазақ ауыз әдебиеті туралы көптен бері сңбектеніп келс жатқан ғалымның бірі — П. Лумумба атындағы ха-лықтар достығы унивсрситетінің (Москва) профессоры Вик-тор Михайлович Сиделңников. Ол қазақ фольклорын орыс тілінде жариялау, зерттсу жөнінде айтарлықтай жүмыстар

 

Мәселен, ол соңғы екі жүз жыл ішінде қазақ

 

Фольклоры жайында орыс тілінде шыққан материалдардың

 

Көрсеткішін” құрастырып, оны екі рет (1951, 1970) баспа

 

Жузінде шығарды. Бүл “Көрсеткіш” қазақ фольклорын зерт-

 

еу үшін аса қажет материал болып табылады. Сондай-ақ,

 

т рофессор В. М. Сидельников “қазақ ертегілерінің” үш

 

томдыгын орыс тілінде жариялауға қатысты, оған сөз басын,

 

коммснтарий жазды.

 

қазақ ауыз әдебиетін зерттеу жолында аса көп еңбек сіңіріп келе жатқан ғалымның бірі — қазақстан Республикасы ¦лттық ғылым академиясының корреспондент-мүшееі, про-фессор Нина Сергеевна Смирнова. Ол соңғы отыз жыл бойына қазақ ауыз әдебиетін зерттеумен үздіксіз шұгылданып келеді. Бұл жөнінде сщьщ жазғандары да ұшан теңіз. Өзінің біраз еңбектерін ол халық ақындарының, соның ішіндс Жамбыл творчествосын, XVIII ғасырдағы халық әдсбиетін, қазақ фольклорының дамуы және зерттелуі та-рихын т. б. баяндайды. Сондай-ақ, ол “қазақ әдебиетінің тарихын” жазуға белсене араласты. Ал бұл томның орысша басылымына (1968) әрі автор, әрі редактор, әрі жстекші болды.

 

Мүнымен қатар профессор Н. С. Смирнова қазақ эпосын екі тілде шығару (научное издание) ісіне басшылық етті. Бүл іскс бір топ қазақ фольклористерін қатыстырып, екі үлкен жинақ (“қамбар”, “қыз Жібек”) шығарды. Сонымен бірге ол қазақ ауыз әдебиетін жинауда орасан көп қызмет атқарган В. Радлов, Г. Потанин, ә. Диваев мұраларын баспа жүзінде жариялау жөнінде көп жұмыс жүргізді. Соның нәтижесінде олардың еңбегі жарық көрді .

 

Халық ауыз әдебиетінің мәні өте зор. Ең ал-дымен ол халықтың өткендегі өмірі, тұрмыс тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, дүние таны-мы, арман-мүдесі, таптық күресі т. б. таны-стырып көптеген мәлімет береді. Бұларды ол әдебиеттік сурсттеу арқылы елестетеді. Ауыз әдебиеті өткен өмірді, “халықтың психологиясын”, оның “арман-мүдесін” білуімізге аса ксрскті материалдың бірі болып табылады.

 

Халықтың ертегілері, аңыз әңгімелері, мақал-мәтелдері, басқыншы жаудан ел қорғау жолында ерлік жасаған ба-тырлар жайында шығарған жырлары — адал еңбекті, халыққа қызмет студі, халықтың жауларына қарсы күресуді, езілгсн

 

Казахская народная поэзия, Алма-Ата, 1964; Казахский фольклор в собрании Г. II. Потанина, Алма-Ата, 1972.

 

еңбекшіге болысып жәрдемдесуді жырлайды. Бүл жолда ха- ] лыққа адал ниетімен қызмет еткен адамдарды ардақтайды,’ олардың ісін кейінгі үрпаққа үлгі, өнеге етіп үсынады. Ал жағымсыз мінез-қүлық, іс-әрекеттерді халықтың ауыз әдебиеті жиренінщ түрде суреттейді, олардан безуді, жек көре білуді уағыздайды.

 

Ауыз әдебкгті жалпы әдебиет тарихынан да елеулі орын алады. Ол озінен кейін туған көркем әдебиетке көп әсер етті. Сюжет қүру, образ жасау, тіл байлығын пайдалана білу т. б. жөнінде ауыз әдебиеті көркем әдебиетке негіз салды. Бүл ретте де ауыз әдебиетінің мәні өте зор.