Трубкагүлділер тұқымдас тармағы
Трубкагүлділер тұқымдас тармағы
Гүлдері негізінен трубка тәрізді, кейде тек шеткі гүлдері ғана жалған тілше немесе воронка төрізді болады.
Күнбағыс туысы . 60-дей түрі бар. Шыққан жері — Америка. Табиғи ареалынан тыс 2 түрі кеңінен себіледі: біржылдық күнбағыс (Н.ашшш) — мал азыгы ретінде өсірілетін, май алынатын және тамаққа пайдаланылатын, бал беретін дүниежүзілік маңызы бар дақыл; тапинамбур, немесе тапинамбур күнбағысы (тапинамбур, или земляная груша — Н.шЪегозш) — көпжылдық өсімдік, оның жер асты түйнектерінде 15 %-ке дейін инулин болады; тамаққа жөне малға азық ретінде пайдаланылатын өсімдік.
Жусан туысы (полынь — Апетізіа). 400-дей туысы бар, БОР-дың территориясыңда 134 түрі, ал Қазақстанда 81 түрі кездеседі. Туыстың ареалы негізінен Европаның, Азияның жөне Солтүстік Американың қоңыржай климатты облыстарын альш жатады. Шөптесін (көпжылдық, екіжылдық, біржылдық) өсімдіктер немесе жартылайбүталар. Бұтақтары тік немесе жоғары қарай өседі, жапырақтары кезектесіп орналасқан болады. Жапырақтары қатты тілімделген, сиректеу түтас (бүтін), көп мөлшерде эфир майьш шьвгарады. Гүлдері тек трубка трізді.
Дәрмене жусан (полынь цитварная — Ахіпа) — дәрілік өсімдік, құрамында сантонин болады, ол ішек құртты айдағыш дәрі ретінде жиі қодданылады. Ащы жусан (полынь горькая) жапырақтары үш рет қауырсынды тілімделген болып келетін өсімдік, сыртын қалың күміс түсті түктері жауып түрады жөне өзіне тән эфир майының иісі болады. Медицинада және ликер арақ жасау өңдірісінде пайдаланылады. Арам шөп ретіңце кең тараған. Жусанның көптеген түрлері шөлеит аимақта, өсіресе теңіз жағалауларыңда, және жартылайшөлді аймақта ландшафт түзетін өсімдіктер болып табылады: таврий жусаны (полынь таврическая — Аіаигіса), теңіз жусаны (полынь морская ) тамыр жусан және тағы басқа түрлері. Күзгі жаңбырлардан кейін және қазан рғаннан соң жусаңдарда ащы заттардың және эфир майларының мөлшері күрт азаяды. Осы кезден бастап олардың мал азығы ретіндегі маңызы арта түседі. Гүлкекіре туысы (василек — Сепіаигеа) негізінен Солтүстік еңдікте кездесетін 500-дей түрі бар, БОР-дың территориясында 150 түрі, ал Қазақстанда 27 түрі өседі. Шыққан орталығы Жерортатеңізі жағалауы болып табылады. Дәнді дақылдар себілетін жерлерде, әсіресе қарабидайдың ішінде көк гүл-кекіресі (василек синий — С.суапш) жиі өседі. (235-су-ретті қара).
Сарықлуен туысы (бодяк — Сігкішп). Түрлерінің жалпы саны 200-ден асады, БОР-дың флорасында 111 түрі, ал Қазақстанда 19 түрі кездеседі. Туыстың өкілдері негізінен солтүстік ендіктің қоңыржай және субтропикалық климатты облыстарында таралған. Бір үйлі сиректеу екі үйлі өсімдіктер. Тамырлары жақсы жетілген, көптеген горизонталь бағытта өсетін бүршіктер беретін, терең кететін өсімдіктер, сондықтаңца жойылуы қиын арамшөптер. Кейбір түрлері бал беретін және сәндік өсімдіктер ретінде қүңды болып келеді. Егістік сарықалуен (бодяк полевой — С.агуеше) биіктігі 60—120 см болатын көпжылдық шөптесін өсімдік, сабағы мен жапырағы тікенектермен жабылған, гүлдері трубка тәрізді, көкшілдеу-қызғыш түсті, дара жынысты; екі үйлі өсімдік, желайдарының түктері қауырсыңды болып келеді. Орманды және шөлейт аудандарды тыңайту мақсатыңда пайдаланбай қалдырған жерлерінде (залежаный) жөне егістіктерінде арам шөп ретінде өседі. Бозғылт сарықалуен (бодяк седой — С.іпсапит), осыған дейінгі түрге жақын, шөлейт аймақтың оңтүстігіне таман және тауларда өседі (Кавказда, Орта Азияда). Кәдімгі сарықалуен (бодяк обыкновенный) екіжылдық өсімдік, тамыры ұршық тәрізді, сабағының биіктігі 100-150 см , жапырағы сызықты-ланцет тәрізді, оның үстінгі беті тікенекті-түкті,ал астынғы беті ақ киіз секілді қалың түкті болып келеді. Арамшөп ретінде кең тараған және егістіктен бос қалған жерлерде де көптеп өседі.
Тұқымдастармағының басқа туыстарьшан мына түрлер аса кең тараған: дала өгикөзі (пупавка полевая — Аптегпіз агуегкік) биіктігі 25—40 см болатын біржылдық шөптесін өсімдік көп жағдайда құрғақ жерлерде және егістіктерде өседі (БОР-дың Европалық бөлігінде, Кавказда); кәдімгі нивяник (нивяник обыкновенный, или поповник) биіктігі 25—80 см болатын көпжылдық шөптесін өсімдік, жапырағы тұтас, себеті (корзинка) үлкен, жалғыздан немесе 2—5-тен біріккен, жалғантілше іулінің күлтелерінің түсі ақ, шалғыңдықтарда аса көп таралған; оны сөңдік өсімдік ретіңде өсіреді; кәдімгі түймешетен (пижма обыкновенная — Тапасетшп). Көлденең өсетін тамырсабағы бар көпжыддық шөптесін өсімдік, биіктігі 60—150 см-дей болады, себеті (10—20 және көп) қалқаншаға (щиток) жиналған, Арктикадан бастап (басқа жақтан алып келінген) Орта Азияға, Кавказға жөне Қырымға дейін таралған, инсектиіхидті және дөрілік, ал кейде тіптен сәндік өсімдік ретіңде өсіреді;
Биік андыз (девясил высокий биіктігі 60—250 см дейін баратын, тамырсабағы ағаштанған өсімдік. Гүлдері алтындай сары түсті, себеттерінің диаметрі 8 см болады, олар сиректеу шашақ немесе қалқанша гүлшоғырьш түзеді.
Бүрынғы одақтас республикалардың территориясының барлық жерлеріндегі жалпақ жапырақты ормандарда және бүталардың арасында өседі, таулы жерлерде субальпі белдеуіне дейін көтеріледі. Сонымен бірге ол шалғынды жерлерде де өседі. Биік андыздың сәңдік, дәрілік және бал беретін өсімдік ретінде маңызы зор.
