Сыртқы геосфералардың техногендік өзгерістері
Сыртқы геосфералардың техногендік өзгерістері. Атмосфералық, гидросфералық өзгерістер.
Алғашқы атмосфераның негізгі құрамы метан, аммиак, су буы тәрізді компоненттерден құралып, кейінірек (өсімдіктердің пайда болуымен байланысты) фотосинтездік реакция нәтижесінде (атмосфераның алғашқы құрамы) азот-оттегілік болып өзгереді. Инженерлік-шаруашылық әрекеттерге байланысты атмосфераның құрамындағы газдардың тепе-теңдігі бұзылады. Мысалы, соңғы 100 жыл ішінде көмір қышқыл газының концентрациялық мөлшері 0,027 %-тен 0,0325%-ке дейін көбейгендігін айтуға болады, ал XXI ғасырда 0,038 %-ке дейін өсуі мүмкін (оның өсу жылдамдығы қазіргі деңгейде сақталған жағдайда) деп жорамалданады. Сонымен қатар, атмосфера қабатына күкірт қосындылары да көп мөлшерде қосылып жатады. Оның негізгі көзі энергетика, түсті және қара металлургия деп саналады.
Атмосфера құрамының өзгерістері, әсіресе көмір қышқыл газының көбеюі (көпшілік ғалымдардьщ пікірлері бойынша) климат жағдай-ын ғаламдық (глобальдық) көлемде өзгертуі мүмкін. Мысалы, температураның артуы екі мыңыншы жылы 0,5°С шамасында болуы мумкін, ал оның одан әрі жоғарылауы апатты жағдайға әкеліп соғар еді.
Шаң басып, тозаң көтерілу жағдайыында атмосфераның күн сәулесін шағылыстырып, кері кайтару қабілеті жоғарылайды, соның натижесінде бұлт жамылғысы пайда болып, мұздықтар мен қарлы шыңдар ери бастайды. Сонымен бірге, шаң-тозаңдар жер бетінен көтерілетін жылу ағындарын ұстап қалады. Сондықтан болар, мұн-дай жағдайда парник эффектісі байқалып, планеталық көлемде ауа температурасы жоғарылайды. Сол тәрізді жер бетінде байқалатын жылу энергиясының белгілі бір мөлшері бөлініп шығып, атмосфера қабатына қосылып жатады. Мысалы, 100 жылдан кейін атмосфера қабатына қосылған техногендік жылу мөлшері, Күннен бөлінетін энергия мөлшеріне теңеледі деп жорамалданады.
Гидросфералық өзгерістер. Адамдардың су қабатына тигізетін техногендік әсері планетамызда қалыптасқан су режимін (сапа және сан жағынан алғанда да) және гидросфераның атқаратын геологиялық ролін көп өзгертеді. Су қабаттары ластанады. Оның түрлері тұрмыстық, агрохимиялык, және өндірістік болып ажыратылады.
Тұрмыстық ластану дәрежесі кір жууға арналған синтетикалық үнтақ заттарды жиі қолданумен байланысты және олардың химиялық активтігі мен тұрақтылығына қарай анықталады. Ағын суды ластаушы органикалық заттардың ыдырауы судың құрамында ерітінді түрінде кездесетін оттегінін, таусылуына әкеліп соғады.
Агрохимиялық ластану ауыл шаруашылығында тыңайтқыштар ретінде қолданылатын улы химикаттардың орынсыз көп пайда-лануымен тікелей байланысты. Атмосфералық сулар (жауын-шашын) тыңайтқыштар мен улы химикаттарды жуып-шайып, біртіндеп топырақ қабатына сіңу барысында жер бетіндегі өзен сулары мен жер асты суларына араласады. Соның нәтижесінде бұл сулардың құрамында нитраттар және т. б. зиянды заттар көбейіп, ластанады. Сондықтан да мұндай суларды ауыз суы ретінде пайдалануға болмайды.
Өндірістік ластану. Өндірістік кәсіпорындарыньщ қалдықтары әдетте су қоймалары мен ағын суларға қосылып отырады. Оның құрамындағы зиянды және улы заттар өте нашар еритіндіктен көп жылдар бойы өзгеріссіз сақталады. Соның салдарынан су қойма-лары мен ағын сулары ластанып, тірі организмге зиянды әсерін тигізеді. Олардың ішінде, әсіресе, мұнай қалдықтары мен радиоактивтік заттар ерекше зиянды. Мысалы, мұнайдын, бір тамшысы су бетінде диаметрі 0,3 м-лік дақ қалдырады; өте жұқа мұнай пленкасы су бетін атмосфералық ауа қабатынан бөліп тастайды, соның нәтижесінде су бетінде көмірқышқыл-оттегі алмасу режимі өзгеріп, булану қабілеті төмендейді, басқаша айтқанда экологиялық тепе-теңдік бұзылады. Жыл сайын мұхит суына 6 млн т-дан астам мұнай өнімдері қосылып отырады. Бұл тәрізді ластану ғаламдық көлемде байқалады. Әсіресе, мұхит суларында жиналған радиоактивтік қалдықтардың концентрация-лық мөлшері жылдан жылға ұлғая түсуде. Бұл жағдай өте зор қауіп туғызады. Сонымен, бүкіләлемдік мұхит суының ластануы ғаламдық көлемде байқалады. Мысалы, жыл сайын мұхит суына шамамен 25 млн. т темір, 400 мың т мыс, мырыш және марганец, 180 мың т қорғасын және фосфор, 3 мың т-ға жуық сынап ерітінділері қосылып жататындығы есептелінген. Мұхит суының калың қабаты орасан зор сүзгіш-фильтр ролін атқарады. Өйткені, континенттен келіп қосылып жатқан заттар (органикалық және минералдық) алғашқыда бұзылысқа ұшырап, кейінірек ерітіндіге айналып мұхит түбіне шөгінді түрінде қабатталып жинала береді. Бірақ, соңғы кездері техногендік ластану мөлшерінін, өте тез қарқынмен ұлғаюы, мұхит суының ластануы мен табиғи жолмен тазалану әрекеттері арасындағы эколо-гиялық тепе-теңдікті бұза бастады. Сондықтан, мұндай жағдайды болдырмаудың тиімді әдістерін ойластырып, карастыру қажет.
Адам өмірінде тұрмыс қажетіне пайдаланылатын жалпы су қорынын, (ішімдік ас суы, техникалық, шаруашылық және т. б. мақсатта қолданылатын) 25%-ін жер асты сулары қамтамасыз етеді. Олардың химиялық құрамы әр түрлі себептерге (жер бетінде орналасқан су қоймаларының, қарлы-мұз жамылғыларының және топырақ қабатының ластануы, суландыру режимін бұзу, өндіріс, тұрмыс қажетіне жұмсалған судың ластануы, тыңайтқыштар мен улы химикаттардың, жер астына жерленген радиоактивтік заттардың қалдықтары және т. б.) байланысты тез өзгеріп отырады. Әсіресе, өндірістік қалаларды қамтитын аудандарда жер бетіне жақын орналасқан сулы қабаттар тез ластанып, химиялық өзгерістерге ұшырап отырады. Мұндай жағдай жалпы су қорының азаюына әкеліп соғады.
Жер асты суларының химиялық құрамыньщ өзгеріс-терімен байланысты әр түрлі геологиялық процестердіқ (топырақ қабаты-ның тұздануы және цементтелуі, химиялық суффозия, карст түзілуі, саздақ жыныстардың тығыздығының төмендеуі және т. б.) дамуы байқалады.
Гидросфераға әсерін тигізетін техногендік факторлардың ішінде химиялық және биологиялық ластанумен қатар, су қабаттарындағы температураның артуын (10—• 15°С) атап айтуға болады. Температуралық өзгерістердің басты себептері металлургиялық және энергетикалық, әсіресе, атомдық энергия көздерімен тікелей байланысты.
Техногендік әрекеттердін, нәтижесінде жер беті және жер асты суларының деңгейі өзгеріп отырады. Соңғы он жыл ішінде өзен режимі кенеттен тез өзгеріп, ағыс жылдамдығы төмендеп кетті. Ірілі-ұсақты мьщдаған өзен сулары антропогендік әрекеттердін, салдарынан сарқылып таусылуға жақын, ал кейбір жағдайларда толығымен кеуіп кеткен.
Жер асты суларының өзгерістері әдетте 100 м-ге дейінгі тереңдікте, ал кейде одан да терен, қабаттарда байқалады.
Жер асты суларының деңгейінің төмендеуі өндіріс орындарын сумен қамтамасыз ету барысында (мысалы, кен өндіру ісінде, құрылыста және т. б. мақсатта) олардың шектен тыс көп жұмсалуымен немесе жер бетінен төмен сарқылып оның қорын толықтырып отыратын ат-мосфералық сулардын, инфильтрациялық көлемінің азаюымен тығыз байланысты. Су деңгейінің төмендеуі жергілікті және регионалдық, уақытша және ғасырлық болып ажыратылады.
Қалалар мен өндіріс орталықтарында жер асты суларын ұзақ уақыт бойы пайдалану әрекеттерімен байланысты топырақ суларының деңгейінің төмендеуі депрессиялық воронкалар түрінде байқалады Олардың диаметрі ондаған кейде жүздеген километрге, ал тереңдігі ондаған кейде жүздеген метрге дейін жетеді. Мұндай воронкалар (шұңқырлар) көбінесе кен өндіру барысында, су айдау әрекеттерімен байланысты пайда болады.Ал жер асты суларының деңгейінің көтерілуі су қоймаларын жасау немесе каналдар жүргізу, сол тәрізді егін даласын суландыру және т. б. әрекеттермен байла-нысты. Әдетте, су деңгейінің жоғарылау шамасы 0,5— 10 м, ал кейде 10—15 м-ге дейін жетеді. Су деңгейінің максималь шамасы (60—100 м) таулы жерде орналасқан су қоймаларымен байланысты.
