Еуропадағы қазақтар және ана тілі мәселесі
Еуропадағы қазақтар және ана тілі мәселесі
Қазақ халқының елеулі бір бөлігі қазіргі Қазақстан Республикасы шекараларынан тысқары жерлерінде тұрып жатыр. Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде де Қазақ диаспорасына жататын көптеген топтар өмір сүріп келеді. Бұл қазақтардың басым көпшілігі Қытайдың Шыңжаң аймағынан (бұрынғы Шығыс Түркістан аймағынан) 1950 жылдары Пәкістан және Үндістан арқылы Түркияға көшкен, ол жерден жұмыс бабымен Батыс Еуропа елдеріне қоныс аударған қазақ отбасылары мен олардың балаларынан құралады. Олардың келешегі бір шағын тобы болса, ашаршылық жылдары Қазақстаннан Ауғанстанға босқан, 1980 жылдардың басында тағы Түркия арқылы Батыс Еуропа елдеріне келіп қоныс тепкен қазақ отбасылары мен олардың ұрпақтарынан тұрады. Батыс Еуропаның түрлі елдерінде тұратын сол қазақтар өздерінің ана тілдерін, ұлттық қасиеттерін, мәдениеттерін, салт-дәстүрлерін сақтап қалу, болашақ ұрпақтарға жеткізу үшін 10 қазақ орталығын құрып, солардың айналасына топтасқан. Осы қазақ орталықтары өзара байланыстарын, жұмыстарын белгілі бір жүйеге келтіріп, үйлестіріп отыру мақсатына орай Еуропа Қазақ Қоғамдары Федерациясы деген бір шағын ұйым да құрған.
Еуропа Қазақ қоғамдары алдарына қойған аталған мақсаттарын жүзеге асыру үшін бірқатар шаралар да қолдануда. Олардың ең бастыларының бірі, жыл сайын Еуропаның қазақтар қоныс тепкен бір елінде өткізілетін «Еуропа Қазақтарының Кіші Құрылтайы» деген дәстүрлі құрылтай. Бұл құрылтайларға, Еуропадағы Қазақ диаспорасының жүздеген өкілдеріне қоса, орталығы Алматыдағы Дүниежүзі Қазақтары Қауымдастығының басшылары, Қазақстанның үкімет адамдары, ғылым, әдебиет және өнер қайраткерлері, ән-би ансамбльдері, баспасөз қызметкерлері де қатысып тұрады. Әсіресе шетелдерде туып-өскен қазақтардың бір-бірлерімен танысып, білісулеріне дәнекер болған осы құрылтайларда Еуропадағы Қазақ диаспорасы дидарласып отырған ана тілге, ұлттық мәдениет және салт-дәстүрлерге қатысты проблемалар талқыланып, оларға шешім-шаралар қарастырылуда. Әйткенмен, алып барылып отырған мұндай ізгі ниетті іс-әрекеттерге, шараларға қарамастан, Еуропа қазақтары арасында қазақ тілінің жағдайының жыл өткен сайын нашарлап бара жатқанын, әсіресе жас буынның ана тілін мүлдем білмей ұмыта бастағанын мойындауға мәжбүрміз. Диаспорадағы қазақтарды қатты алаңдатқан мұндай ұнамсыз жағдайдың қалыптасуының кейбір себептерін келтіре кетсек артық етпейтін шығар.
Бұрын диаспорада тұратын елден келген үлкен кісілер басқа тіл білмегендіктен балаларымен және немерелерімен тек қазақ тілінде сөйлейтін. Сондықтан үйлерде қазақша сөйлеу басым болатын. Қазір сол аға буынға жататын үлкен кісілердің қатары тым сиреп, олар түгесіліп бітті десе де болатындай. Бұл шетелдерде тұратын қазақтар арасында қазақ тілінің қолданылу үрдісіне ауыр соққы болып тиеді.
Ал, Еуропада қазақша сөйлейтін орта жоқ. Балалар мектептерде, үлкендер болса жұмыс орындарында тұрған жерлерінің тілімен сөйлейді. Үйге келсе олар түрікше сөйлеседі. Өйткені қазіргі Еуропадағы Қазақ диаспорасының орта буын өкілдерінің барлығы дерлік Түркияда туып-өсіп, мектептерде түрік тілінде оқыған адамдардан құралады. Сондықтан олардың балалары қазақшаға шорқақ не болмаса бүтіндей білмейді. Бір ескерерлік жай, тамырлас, түбі бір тіл болғандықтан ба түрікше сөйлеген қазақ жастары кейін қазақшаны тез қабылдап, тез үйреніп кетіп жүр. Мұның кейбір мысалдарын Түркиядан яки Еуропадан Қазақстанға оқуға барған қазақ жастарының арасынан көріп те жүрміз. Бірақ қазір Қазақ диаспорасының жаңа буынына жататын және Еуропада туып-өскен ата-аналар арасында жаңа бір дағды қалыптасып келеді. Осы жаңа буын ата-аналар отбасында өзара және бала-шағаларымен өздері тұрған Еуропа елдерінің тілдерімен сөйлесе бастады. Бұл енді шетелдегі қазақтар арасында болашақта қазақ тілін сақтап қалуға төнген ең үлкен қауіптің бірі болып есептелсе керек.
Еуропадағы қазақ орталары Еуропада тұратын жаңа буын қазақтарының қазақша үйренуі үшін қанша талпынғанмен, қанша күш жұмсағанмен кездескен қиындықтарды жеңіп шыға алмай отыр. Қазақ тілін оқытатын курстар ұйымдастыру және онда жұмыс істейтін сапада мұғалімдер тауып, бұл жұмыстарды қаржыландыру үшін тиісті демеу-қостауларға жету сол қиыншылықтардың ең бастылары қатарында орын алады. Кейбір Еуропа қалаларында Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктері қызметкерлерінің демеуімен ұйымдастырылған қазақша курстардың табыс деңгейі де шамалы болып қалып жүр. Мысалы, Германияның Мюнхень қаласындағы қазақ қоғамы өткен оқу жылында бірнеше ай бойы, аптасына бір рет қазақша сабақ жүргізу жұмысын ұйымдастырды. Бұл сабақтарға қызығушылық көп болды. Оған балалар, жастар, тіпті ересек кісілер де қатысып жүрді. Қазақстанның Мюнхеньдегі консулының жұбайы кирилл әліппесінен бастап, қазақ тілінің негізгі ерекшеліктерін оқушыларына үйретіп келді. Бірақ, онда әсіресе, бастауыш мектептердің бірінші сыныбына арналған қазақша оқу құралдары және жазу дәптерлері керек болды. Бұл жағдай биыл мамыр айында Норвегияның астанасы Ослода өткен Еуропа қазақтары Кіші құрылтайында Қазақстаннан келген кей үкімет адамдарының және кітаптарға қоса, қазақша кинофильмдері, театр қойылымдары, күлдіргілер, теледидардағы ән-күй, концерт бағдарламаларының көшірмелері көптеп жіберіліп, таратылып тұрса деген сұраныстар бар. Бұлар шетелдердегі қазақтар арасында ана тілге деген ынтаны одан ары күшейте түсер еді.
Ана тілге шорқақ болса да, яки бүтіндей білмесе де Еуропада тұратын қазақ жастарының көбінде «Қазақстан тарихи атажұртымыз» деген ұғым қалыптасқан. Сондықтан Еуропа елдерінде туып-өсіп орта және жоғары оқу орындарында білім алып жатқан қазақ жастарының ішінде қазақша біліп, үйренуге деген ынта жоғары деп айтуға болады. Сол себепті, жазғы каникулдарда диаспорадағы қазақша үйренгісі келетін жастарды топтарға бөліп, Қазақстанның ауылды жерлеріне жіберу шаралары ұйымдастырылса дейміз. Бұл арқылы жастар бірнеше айға болса да, әрі аздап қазақша үйреніп, әрі салт-дәстүрлерді біліп, атажұртқа деген ынта-ықыластары артып қайтар еді. Ал жоғары оқу орындарын бітірген, университеттерден мамандығын алған жастарды қалаулары бойынша Қазақстанда ұзағырақ тұрып, қазақша тіл курсына барып, атажұрттарын әбден танып-біліп қайтуларына да жағдай жасауға болады. Шетелде туып-өскен, тұрған елдерінің тілін, ерекшеліктерін жақсы білетін әрі бірнеше тілде сөйлейтін ондай жастарды бауырға тарту Қазақстан тұрғысынан да тиімді болар еді. Олар Қазақстан мен шетелдер арасында мәдени және экономикалық байланыстардың тереңдетілуіне өз үлестерін қоса алар еді. Қатарға қосылып мүмкіндік берілсе, бұл жастар Қазақстанның үкіметтік орындарының да, жеке кәсіпорындарының да кәдесіне жарар еді деп айтуға болады.
Қазақстанда оқу мәселесіне келер болсақ, шетелдерден барып Қазақстан университеттерінде оқып жатқан жастар баршылық. Бірақ олар Қазақ университеттеріне шетелдік ретінде қабылданып, ақша төлеуге мәжбүр болып жүр. Диаспорадан барған ондай студенттердің кейбіріне қандастар ретінде жеңілдіктер жасалып, мемлекеттік грант берілсе деген талаптар да баршылық. Бірақ бұл туралы сұраныстарды қанағаттандыру барысында кейбір кедергілер бар көрінеді. Дегенмен диаспора қазақтарының балаларын шетелдіктер қатарына жатқызу, оларға мемлекеттік грант бермеу, шетелден атажұртқа барып білім алғысы келетін қазақ жастарының ынтасын тежері хақ.
Қорытып айтқанда, «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген аталы сөзде айтылғандай, бұл қиыншылықтарды ретке келтіру үшін Еуропадағы қазақ орталықтары шама-шарқы жеткенше бірге жұмыс істеуге күш салып жатыр. Сондықтан Еуропадағы Қазақ қоғамдары өзара ынтымақтарын нығайтып, іс-әрекеттерін бір жүйеге келтіру және үйлестіру үшін Еуропа Қазақ Федерациясы деген бір орталық құрып та үлгерді. Олар шетелдердегі қандастар арасында қазақ тілін, қазақы қасиеттерді, ұлттық-мәдени құндылықтарды, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтап қалу, оларды болашақ буындарға қаз-қалпында жеткізу үшін бірікті, берекені және елдікті сақтауға, сонымен қатар «атажұрт» Қазақстанмен барлық салаларда байланыстарды нығайтуға тырысып келеді. «Қалауын тапса қар жанады» дегендей, мәселелер шешіліп, аталған жағдайлар ретке келсе, Еуропадағы қазақтар социологиялық атаумен «культуртрагер» яғни, Еуропа елдеріне қазақ мәдениетін апарушылар ретінде маңызды рөлге ие бола алар еді.
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты!
Міржақып Дулатов
Абдулқайым Кесежи
Еуропа Қазақ қауымдастығының
төрағасы, саясаттану ғылымдарының
докторы, саясаттанушы (Германия)
