ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ НЕПЗП СӨЗДІК ҚОРЬІ МЕН СӨЗДІК ҚҮРАМЫ

Тілдегі сөздердің тұтас жинтығы тілдің сөдік құрамы деп аталады Сөздік құрамы белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын,күнкөріс тіршілігін,кәсібі түгел қамтып көрсетеді.Белгілі бір халықтың қоғамдық шаруашылық мәдини тұрмысы неғұрлым күрделі болса,соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз.Мәселен,17томдық Қазіргі орыс әдеби тілінің сөздігіне 120480 сөз енген екен.Бұған енбей қалған қаншама сөз бар десеңші.Алайда сөздікке енген сөздердің бәрі осы тілде сөйлейтіндерге түп-түгел таныс болмауы мүмкін. Қсйбіреуі танымал болғанымен, енді біреулері мүлдем бейтаныс болуы ғажап сап емес, Сол сияқты “Казақ тілініц түсіндірме сөздігінің” 1974) бірінші томына ғана (А—Ә) 5310 сөз енген. Ал ол сөздік он том болып шықты. Қез келген қазақ осы сөздерді түгел еді, таныс деп айту қиын. Сонда сөздік құрамындагы сөздерді, қолдаиу жиілігіне қарай, актив сөздер (жпі қолданылаты және пассиві сөздер (сирек қолданылатын) деп, екі салаға болуге болады.

Актив сөздерге осы тілде сөнлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай, өзінің сойлеген сөзінде жиі қолдана білетін сөздер жатады. Дсмек, актив сөздер осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне оргақ болып табылады. Бұған күнделікті өмірдс өзіміз ай-^ тып,°әрі естіп жүрген таныс сөздердің борін жатқызуға болады.

Пассив сөздерге көпшілік түсінгенмен, бірақ онша жиі қолдана бермейтін сөздер кіреді. Бұған әр ғылымның өзіне гана тән тар көлемдегі терминдері, көнерген сөздер, тарихи сөздер, кәсіби сөздер кітаби лексикалар жатады. Актив сөздер мен пассив сөз-дердің шекарасы қатып қалған дүние емес, жылжымалы, өзгер-¹ мелі депп түсіну қажет.

Сөздік қүрамдағы сөздер түрлі принципке негізделіп,өзара әлденеше топқа бөлінеді:

1. әдебн лексика мен дналектілік лексика сөздің әдеби және әдеби еместігіне қарай бөлінуі
2. Жал- пы халықтық лексика мен арнаулы лексика — әдеби тілдегі сөз- дердің халыққа таныс және онша таныс еместігіне қарай б
3. бейтарап сөздер мен _экспрессивті сөздер — тілдегі сөздің жұмсалу аясы мен көркемдік мәніне қарай бөлінісін көрсетеді.

Сөздік күрамдағы сөздер тілдегі өмір сұру тарихына, тұрақты-| лығына қарай да бір-бірінен ажыратылады. Қазақ тіліиі байырғы сөздері түбірлеріне тән мынадай белгілері бар:

1)толық мағыналы, көп мәнді болады,

2) бір буынды болып келеді 3,өзге түркі тілдеріндегі байыргы түбірлерімен дыбысталуы жағынан да, мағынасы жағынан да ұқсас, тектес, мәндес келеді; Мысалы: жел, кел-, от, көз, төс, жыл, құс, қал, ай, қой, кес, көш,от, сан, сен, ор, өр, қаз, аш, куз, күн, көн, ат, жас, тас, қол, мол,кет, ет, ақ, бас, бар, бер, бел, көк, т, б.

Тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе жатқаи, сонымен қатар жаңа сөздер жасауға бірден-бір ұйытқы болған, аз буынды көп мәнді жалпы халықтық сездер негізгі сөздік қор есептеледі. Бұлардың сан мөлшері, көлемі сөздік қүрамдағы сөздерден әлдеқайда (анағұрлым) кем болады.

Қазақ тіліндегі барлық сөздің жиынтыгы сөздік қүрам болса, негізгі сөздік қор солардың қайнап шыққаи, өсіп-өнген негізгі көзі, қайнар бұлағы деп танылады. Яғни негізгі сөздік қор-баяғыдан келе жатқан өнімді сөздердің тобы. Негізгі сөздік қор- болмаса, сөздік құрамдағы сөздер де көбейіп, байымас еді. Негізгі сөздік қор үзақ өмір сүргендіктен жоне ең қажетті сөздер болғандықтан, бір тілде сөйлейтін барлық адамга, барша ұрпака бірдей қызмет атқарады. Сонымен бірге бұлар тілдегі стилдік тармақтар мен әдебиет жанрының ешқайсын жатырқамайды, бәріне ортақ түрде жалпылама қолданыла береді. Демек негізгі сөздік қордағы сөздер өзінің жасамалы тұрақты қасиетімен, жалпы халықтық ортақ қызметімен сипатталады.Жаңа тіркес, жаңа сөз жасаудағы өнімді де белсенді эрекетімен көзге түседі. Қогам өміріндегі болып жатқан тұрлі жаңалықта мен өзгерістер барлығы да тілге әсер етеді. Әсіресе оныц лекс өзгеріске неғұрлым бейім, неғүрлым сезімтал келеді. Тіл адамның барлық жұмыс саласындағы іс-әрекеті мен түгелдей байланысты болғандықтан, сөздік құрам адам өмірінде пе бар соны дереу және тікелей көрсетіп отыраду.

Ұлы Октябрь социалистік революциясынан берті кезеңде; ғана қазақ тілінің сөздік құрамында мынадай басты өзгерістеу болды:

• Казақ тілінің лексикасы бұрынды-соңды тарихта болып көрмеген күшті қарқынмен дамып, жаца сөздермеи толыгып, кемелденіп байыды. Бұлар жаңа өндірістің, жаңа ауыл ша- руашылығының, жаңа системаның, жаңа мәдениеттің, жаңа мо- ральдың, техника мен ғылымның дамуымен байлаиысты тасқын- дап енді.

1. Ескі салт-сана, әдет-гұрыпқа қатысты, көнс құрылыс пен көне тұрмысқа байланысты бірқыдыру сөздер күнделікті қолданыстан шығып қалды. Сөйтіп сөздік құрамдағы пассив сөзге айналды. Мысалы: барымта, әмеңгер, дүре, калың мал, болыс малай, жалшы, шабарман, кебеже, ұлық, сәукеле, бесік ⁾⁰‘ қүда,ұрын келу, отқа салар т. б.

• Сөздік құрамдағы бірқыдыру’ сөздердін мағыналары түрлі өзгеріске ұшырады. Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп карауға болады:

а) Көптеген сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан

үстеме мағына қосып, көп мағыналы болып қалыптасады. Мәсе-лен тап деген сөз революциядан бұрын ел, ру, ата (тек) ұғым-ында ғана жұмсалатын еді. Қозрамбайдың табы Бәйнеке ата-натын. Бір жерде 12—13 үй қыстайтыя (Қ. Тайшықов). Соңғы 10—65 жыл ішінде бүл сөздің бұрынғы тар мағынасы мүлдем кеңейіп, орыстың класс деген саяси термин сөзініц қазақша ба-амасы болып, түпкілікті қалыптасты. Сөйтіп бұл сөз адамның туыстық қатынасын ғана емес, сонымен бірге олардың коғам-дағы байлыктан алатын орны мен үлесіне карай топтасқан жігін де білдіретін болды. Бұл сөз тіл біліміндегі сөз табы деген жаңа тсрмннді жасауға да негіз болды. Сонымен тап деген сөз қысқа мерзімнін, ішінде-ақ ең актив көп мағыналы сөзге айналып кетті.

ә) Бұрынғы мағынасынан қол үзіп, басқадай мағынаға ие олган сөздср де кездеседі. Мәселен, бұрьш ұран дсген сөз ел мен ел, ру мсн ру жауласқанда, ат жарыстырып, балуан күрес-тіргендс ата-бабасынын аруағын шақырып рухтандыруды білдіргсн болса, казір коғамдық саяси мәні бар үндеу, шақыру дегенді білдіріп отыр. Сол сиякты жасақ деп бұрын әскер қол мағынасында айтылса, қазір коғамдык тәртіпті сақтайтын срікті астар, кызметкерлер ұйымьш (жасақшы) айтатын болдық.

б) Кеибір сөздіц бұрынғы заттық мағынасы ұмытылды да, оның косымша мағынасы актив болып айтылып жүр Мәселен, талқы легсн сөздің құрал мағынасынан гөрі, оныц дискуссия ұғым күнделікті қарым-қатынаста жиі колданылады.

г) Бұрын көп млғыналы болып келген кейбір сөздері қазір мағынасын тарылтьш, аз мағыналы сөзге айналған. Мәселен, бұ-рын ел билегсн үстем тап өкілдерін жуандар, күштілер деп ата-ған еді Казір бұл сөздер ол мағыналарынан мүлдем кол үзді.

д) Енді бір сөздеюдің экснрессивті-эмоциялық мәні өзгерген. Яғни революциядан бурын жағымды стильдік мән туғызса, енді жағымгыз мағьшаға ауысқан немесе керісінше қалыптасқан. Мәселен, \ұлық, төре, мырза, атқамінер, қасқа менен жайсаңдар ^; деген сөздер бүрын ең қадірлі сөз болса, осы кезде бұл сөздер жағымсыз мән тудырып отыр. Қазір бүл сөздердің орнын халык, қалаулылары, халық сүйгсн кандидат, Еқбек Ері, еқбек озаты, басшылар, екпінділер дсгсн толып жатқан жаңа сөздер басты. Сондай-ақ, нашар, буқара, кедей, шаруа дегендердің де стиль-дік_мәні өзгерді, жағымсыздан жагымдыға ауысты. Бір дәуір- дегі жаңа сөз көпеге, көнесі жаңаға, аз мағыналы сөз көп мағы-налыға актив сөз пассив, сөз акливке, бейнелі сөз қара- пайым сөзге, жай сөз бейнеліге ауысып отыру заңдылығы әрбір, тілдің сөздік күрамына тән нәрсе. Бұлар үздіксіз дамып толығып өзгерумен болады. Мұндай зандылыктар әлі де бермек.

Біз енді казақ тілінін сөздік қүрамындағы сөздердің шыққан арналары мен пайда болған жолдарына тоқталайық.