ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СӨЗ ТАБЫНА ҚАТЫСЫ

Белгілі бір ұғымды бір сөзбен де екі немесе одан көп сөздер-дің жымдасып келіп, жанама марынада айтылуы арқылы да біл-діругс болады. Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М Шанскнй фразеологиялық оралым тілде жеке сөздің қыз-метін атқарады¹ дейді. Тұрақты тіркестерге тән ортақ қасиет бұлардың қүрамындағы сөздер дараланбай, мағынаның тұтас-тыгы меп бірлігіне багынышты, әрі тәуелді болады да, бір сөз-діц орнына жүреді. Мәселен, араға от жақты деген ндиомның мағынасы араздастыру, жауластыру деген ұгымды білдіреді. Бұл ұғым ондағы жеке сөздерден туып тұрған жоқ, сондағы үіи сөздіц жалпы жиынтығынан шыгып түр. Фразеологизмдер мағына жагына бір ұрымды білдіріп, бір сөздің орнына жүргендік-тен, сөйлем ішшдс бір гана сөплем мүщесініц кызметін аткарып түрады. Олай болса, әрбір тұрақты тіркес белгілі бір сөз табына бағынышты, телінді болады дсген сөз. Мәселен, күлі көке ұштыдеген күйреді дегси сөздіц орнына жүреді Бұл идиом лексика-грамматикалық магынасы жагынан етістіккс ұқсайды. Сол се—

1 Н.М.Шанский.лексиколгия современного русского языка,1972, стр. 165.

бептен, бүл сөз сөйлем ішінде баяндауыштың қызметш атқарады. Тайға таңба басқандай деген фразаның мағынасы айқын, аіпық дстеп сындық ұгымды білдіреді. Сондықтан бүл сөз сөй-лемде анықтауыштыц қызметін атқарады. Көзді ашып жүмғанша дегеннен тез, жылдам деген мағынаны түсінеміз. Бұл мағына устеуге қатысты болғандықтан, сөйлемде пысықтауыштың қызметін атқарады. Сол сияқты дүниенің төрт бұрышы деген бүкіл злем, окер шары дегенді білдіреді. Магынасы жағынан зат есімге жатады. Сөйлем ішінде, сөз жоқ, бастауыштың қызметінде жұмсалады. Түрақты тіркестердіц белгілі сөз табына қатыс-тығы әрбір тіркестегі сөздердің грамматикалық сипатына қарап танып білуге болады. Алайда тіркестегі негізгі сөздердің лексика-грамматикалық мағынасы мен фразеологизмдердін, тудыра-тып мағыналары үнемі сәйкес келе бермейді. Мәселен, арасынан қыл өтпейді деген идомнын, сыртқы грамматикалық сипатына қарасақ, етістікке жататын сияқты. Ал, мұның беретін ұғымы тату-тәіті, дос деген сын есімге қатысты болып тұр. Сол сияқты жердіц түбі дегенді грамматикалық сипаты жагынан зат есім деуге болады. Ал мағынасы қашық, алыс дегенді білдіріп, үстеулік қызметте жұмсалады. Сондай-ақ, су аягы құрдымдеген де зат есімге келгенімен, магынасы аяқсыз қалу, құру дегенді білдіріп,. етістікке қатыстьі больш түр, Олай болса, фразеологизмдердің қай сөз табына катыстығын апықтау үшін негізгі сөз бен жалпы тіркестен туатып фразеологиялық мағынаны салыстыра отырып шешуді талап етеді. Мәселеге бір жақты емес, жан-жақты карау керек.

Қазақ тіліндегі фразеологпзмдерді сөз табына қатыстылығы жағынаи негізінен төрт топқа бөліп қарауға болады:

1. Егістік мағыналы фразеологизмдер.

2. Сындық мағыналы фразеологизмдер.

3. Заттық мағыналы фразеологизмдер.

4. Үстсу магынасындагы фразеологизмдер.

Етістік мағыналы фразеологизмдер: Көзінің еті ості — көкірек керді, меименсіді; қолды болды — үрланды, жоғалды; басына іс тусті — істі болды, шаіылды; екі аяғын бір етікке тықты тықсырды, қуырды; көз жаздырды — адастырды, айырылып қалды; пысқырып та қарамады — менсінбеді, көзіпс ілмеді;опық жеді — өкінді, санын соқгы; аягына отыргызбады — теңдік бермеді, жуытпады; қолды-аяққа турмады — сабырсыздан-ды, шыдамы кетті; көз байланды — қас қарайды, кешкірді; шыр бітті — семірді, қоц бітті; өкпссі өшті — шаршады, титықтады; Қаламы үшталды ~ жазуга қалыптасты, төселді; шаң берді — бой көрсетті, көрінді; насырга шапты — асқынды, қырсықтіл; монтаң қақты — телмең қақты, жаутанды; жік-жаппар болды —жалынды, жалбарынды, өтіпіп сүранды; оқпаны толмады — азырқанды, місе тұтпады; аузының суы құрыды — таңданды, тацыркады; екі көзі төрт болды — зарықты, сарыла күтті; ат қуйрығын кесті — арыздасты, қастасты; ат ізін салмады — қа-тыспады, көріспеді; көзін жогалтты — кұртты, жойды; қолқа салды — сұрады, қалады; жіпке тізді — есепке алды, жинады т. б.

Сындық мағыналы фразеологизмдер: аспанмен тілдескен ~ биік, үзын; қара қылды қак, жарган —әділ, турашыл; қағанағы қарқ, сагананл сарқ, — мәре-сәре, мәз-мейрам; қаламы жүйрік— жазгыш, қаламы төселген; ит түмсыгы өтпейтін — қальщ, бітік, ау; көк жан — арык, жүдеу; үріп ауызга салгандай — сүйкім-ді, әдемі; қой аузынан шөп алмас — момын, жуас; тонныц ішкі бауындай — ең жақын, әкей-үкей; он саусағынан өнер тамган — шебер, ісмер; тілінен бал тамган—шешен, тілмар; қөзі қырағы— көреген, жіті; көзден бір-бір ұшады — зәру кат; қара бет — ар-сыз, бетсіз; екі жүзді — опасыз, тұрақсыз; жүрек жүтқан — батыл, өжет, ер; аяк, алып жүргісіз — көп, қалың; аты шулы — атақты, әйгілі; аузын буған өгіздей — үндемейтін, мылқау; қолы ашык, — мырза, жомарт; еті тірі — пысық, ширақ; іске татыр — жарамды, іліп алар; кеспеге қарасы жок, —- семіз, май-лы; тас бауыр — мейірімсіз, т. б.

Заттық мағыналы фразеологизмдер: Кіндік кесіп, кір жуған — туған ел, отан; бір ауыздылық — ынтымақ, бірлік; аяі\ алысы — беталысы, багыты; суык, қол—- ұры-қары, жау-«жала; бас араздық—өшпенділік, қастық; ауыз бастырық—пара, ақы; бой щйсздік — жалқаулық, енжарлық; ел атсы — басшы, бас-қарушы; ұзын етек — әйел, қатын; к,ан ішер — бас кесер, жеп-дет; қара көлеңке — апақ-сапак, бейуақыт; қара халык, —- бұқара, көпшілік; қара мал — сиыр, ірі қара;құлақ естілмес, көз көрмес жер — алыс жер, қиыр шет; қара шаңырақ — үлкен үй, шыққан ұя; қара орман — жиған-терген, дүние-мүлік, бар дәулет; о дүние — ақырет, махшар; от басы — үй іші, ошақ басы, семья; ұзын қүлақ — өсек, сыбыс; шикі өкпе — перзент, бала; шынжыр балақ, шүбар төс — бай, манап, шонжар, т. б.

Үстеу мағынасындағы фразеологизмдер: Сақадай сай — дайын, әзір; атқан оқтай — түп түзу; тура; салған жерден — бірден, ә дсгеннен; ат үсті — үстіртін, жеціл-желпі; шу дегендс — о баста, әуелді; ит өлгсн жер — алыс, қашық; жүлып алғанша ~ тез, жылдам, ак, кар, көк мүзда — қыс ішінде, қыстыгүні;демнің арасыпда — аитқанша, лезде; көз ұшында — алыста, қашыкта; құлқын сәріде — ертемен, азанда; о баста — басында, алғашқыда; айдың күні аманында — тыныштықта, жайшылықта; қараптан қарап жүріп — бостан-боска, тсктен-текке; аттың жалы, түйенің қомында — асыгыс, қарбаласта; табан аузында — жал-ма-жан, қапелімде; тиіп қсииты — үіліргін, соқпа-соқпада; біртөбе — ерекше, апырықша; қаннен қаперсіз — жайбарақлт, бем-кам; коз алдында— бстпе-бёт, жүібс-жүг, аяқ, астынан ~~ кенеттен, жоқ жердс, т. б.

Қазақ тіліндегі Фразеоалоизмдсрдің сөз табыпа катыстығы жагынан еп кебі — етістік фразеологизмдер. Онан кепінгілерІ сындык жәие заттық мағынадағы фразеологизмдер. Бұл үшеуінен азырагы үстеу магынасындагы фразеологизмдер екендігіні анықтадық. Жеке сөз бен тұрақты тіркес мағына жағынан бір ұғымды білдіріп, бірінің орнына бірі жүргенімен, бұлардың білдіретін мән-мағыналары бірдей, тепе-тең деген сөз емес. Тұрақты тіркестен туатын ұғым жеке сөэбен салыстырғанда анағұрлым күшті, өсіңкі айтылады. Сонымен қатар жағымды-жағымсыз көркемдік мәні болады. Жеке сөз нақтылы дәл ұғымды көрсетсе фразеологизмдер дара үғымды күрделендіріп, онын, үстіне-бейнелеп, суреттеп көз алдыңа келтіреді. Мәселен, жарыстан озып келген атты жүйрік, бэйге ат десек, бұл сөздер нақтылы болған, шын нәрсені сол қалпында дәл білдіріп тұрады. Ал, сол жүйрік атты асырып мақтағымыз келсе, бэйге, жүйрік деген сөздер мүлдем жетімсіз болады да оның орнына аузымен құс тістеген, алдына қара салмайды деген фразеологизмдерді қолдануға тура келеді. Бұлар жүйріктің жүйрігі, асқан жүйрік деген күшейтпелі ұғымды білдіреді. Олай болса, фразеологизмдер жеке өздің орнына жұмсалса, оны дәл балама демей, жанама түрдегі қолданыс деп қарау керек.