Геологияның даму тарихы

Геологияның даму тарихы. Геология ерте кезден-ақ белгілі болды. Адамдар біздің эрамызға дейін де металл қорытып, минералдық суларды пайдалана білген.

Табиғи құбылыстардын, кейбір сырлары туралы сол кездің өзінде-ақ дұрыс тұжырымдар жасалынған. Орта ғасырларда Шығыс ғалым-дарьщын. арасында прогрессивтік бағыттағы көзқарас қалыптаса бастайды. Мысалы, Абу Рейхан аль-Бируни (973—1048), Абу Али Ибн Сина (Авицена, 980—1037), Мухаммед Насирэддин (Туси, 1201—1274) сол кездіц өзінде-ақ, жер уақыт өткен сайын өзгеріп, дамып отырады деп түсінген. Авицена (“Аурудан айықтыру кітабында”): “Қазіргі құрлық бір кездерде теңіз түбі болған, ал теңіз түбі бұрын құрлық болған, олардың дәлелі ретінде шөгінді тау жыныстарын мысалға келтіруге болады” — деп, жазады. Аль-Бирунидің “Асыл тастарды анықтаушы мәліметтер жинағы” атты кітабында 100-ден аса минералдардың физикалық қасиеттері сипатталады. Бұл енбек орта ғасырларда “минералогиялық сөздік” ретінде пайдаланылады.

Қайта өрлеу заманында геология жылдам қарқынмен дами бастайды. Бірак, алғашқы ірі ғылыми тұжырымдар XVIII ғасырдың екінші жартысында ғана жасалынды. Сондықтан болар, геологияның ғылым ретінде қалыптасуы XVIII ғасырдың екінші жартысы деп есептелінеді.

Россияда геологиялық білімнің негізін калаған М. В. Ломоносов (1711 —1765), ал Батыс Европада — Д. Геттон (1726—1797) мен Вернер (1750—1817) болды.

М. В. Ломоносов алғаш рет жер бетінің бедер пішіндерінің қалыптасу жолдарын (ішкі және сыртқы күштердің өзара әрекеттесуі негізінде) өзінше түсіндірді; жер қыртысының қалыңдығын есептеп шығарды; көптеген минералдар мен тау жыныстарының пайда болу жолдарын қарастырды; актуализм принципінің негізін қалады; “Жер қабаттары туралы” еңбегінде (1759) эволюциялық геологияның негізін анықтады. Кейінірек, • М. В. Ломоносовтың алғашқы ойлары ағылшын ғалымы Ч. Лайельдің еңбектерімен жалғасып, одан әрі дамытылды.

Геологиялық алғашқы идеялардың одан әрі дамуына “Нептунистер” (А. Г. Вернер) мен “Плутонистер” (Д. Геттон) арасындағы улкен айтыс зор әсерін тигізеді.

Нептунистер тобы барлық геологиялық процестер судың қатысуымен ғана журеді, ал тау жыныстарының барлық түрлері сулы ортада пайда болады деп санаса, ал плутонистер барлық жыныстар жердің ішкі терең қабатында ғана болатын ыстық энергия көзімен тікелей байланысты деп есептейді. Екі топтың арасындағы ғылыми талас плутонистердің жеңісімен аяқталды деуге болады.

Кейінірек (XVIII—XIX р. ғ. аралығында) эволюционистер мен катастрофистердің (Ж. Кювье, Л. Бух, Эли де Бомон) арасындағы пікір таласының нәтижесінде тарихи геология мен динамикалық геология негіздері қалыптасты.

XIX ғ. екінші жартысында жүргізілген геологиялық картаға түсіру жұмыстарының нәтижесінде жеке аудандар мен аймақтарды, тіпті бүкіл континентті қамтитын геологиялық ірі тұжырымдар мен қорытьшдылар жасауға мүмкіндік туа бастайды. Жер қыртысының қозғалмалы (геосинклинальдық) және тұрақты аймақтары (платформалық) айқындалып, оларды жан-жақты зерттеу жұмыстарының нәтижесінде геосинклинальдық-платформалық ілім негіздері қалыптаса бастады.

Бұл ілім дами келе геологияның “Геотектоника” атты саласы пайда болады (Дж. Холл. Дж. Дэна, А. П. Карпинский, Э. Зюсс және т. б.).

1875 ж. геологтардың халыкаралық ұйымы — Геологиялық конгресс ұйымдастырылды. Бұл ұйымның кезектегі сессия мәжілістерінде жеке елдердің геологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері талқыланып, жалпыға бірдей шешімдер қабылданылды. Мысалы, алғашқы конгресс мәжілісінде геологиялық карталардың мазмұны мен шартты белгілерін бір тәртіпке келтіру (унификация), тау жыныстарының номенклатурасын бекіту, стратиграфиялық бөлімдер мен бөлімшелердің атаулары және т. б. геологиялық терминология мәселелері карастырылды. Сонымен қатар, жеке елдерде де ұлттық геологиялық ұйымдар қүрыла бастады. Ресейде Геологиялық. комитет 1882 ж. құрылып, алғашқы геологиялық картаға түсіру жұмыстары жүргізіле бастады. Жоспарлы жұмыстардың нәтижесінде, бұрынғы ТМД территориясының түпкір-түпкірінен көптеген жаңа кен орындары ашылды.

Геологиялық барлау-іздеу жұмыстарының қарқынды түрде дамуы, геолог мамандарын көптеп дайындауды қажет етті. Соған байланысты арнаулы геологиялық жоғары оқу орындары немесе бұрынғы жоғары оқу орындары жанынан геологиялық факультеттер ашылып, сонымен бірге көптеген геологиялық ғылыми-зерттеу институттары құрылды. Атақты ғылым қайраткерлері — А. Д. Архангельский, Н. В. Белов, А. Г. Бетехтин, Ю. А. Билибин, В. И. Вернадский, А. П. Виноградов, И. М. Губкин, А. П. Карпинский, Ф. Ю. Левинсон-Лессинг, В. А. Обручев, Қ. И. Сатпаев, С. С. Смирнов, Н. М. Стра-хов, М. М. Тетяев, А. Е. Ферсман, Н. С. Шатский және т. б. мыңдаған геология мамандарыньщ жемісті еңбектерінің нәтижесінде халықшаруашылырынын. барлық саласы минералдық шикізат қорымен түгелдей қамтамасыз етілді.

XX ғасырдын, екінші жартысынан бастап әр елде мұхиттарды (геологиялық-геофизикалық әдістер арқылы) зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіле бастады. Бұл зерттеулердің нәтижесінде дүниежүзілік мұхиторталық тау-жоталар жүйесі айқындалып, сонымен бірге олар-мен байланысты жер қыртысынын, мұхиттық тегі құрылатындыры және литосферанын, кейбір блоктары көлде-нен. бағытта жылжып, орын ауыстыратындығы анықталды. Қазіргі кезде, ТМД территориясы түгелдей дерлік (1:200000 масштабта) картаға түсірілді, ал 1:50000′ масштабта — 30%-ке жетті.

Ғарыш кеңістігін игеру (жер серіктері мен ғарыш кемелері және орбиталық станциялар арқылы) мақсатында жүргізілген зерттеу жұмыстарьшың нәтижесінде, жерді ғарыштан зерттеу мүмкіндігі ашылып, соңғы кезде жерді зерттейтін рылымдардьщ қатарында — Ғарыштық геология бағыты қалыптасты. Сонымен қатар, Күн жүйесіне кіретін басқа планеталарға қарай (Ай, Марс, Шолпан және т. б.) жіберілген ғарыштық аппараттар арқылы алынған ғылыми мәліметтерді (бедері, химиялық құрамы, физикалық касиеттері және т. б.) жердін, химиялык құрамы және физикалық қасиеттерімен са-лыстыра отырып зерттеу негізінде салыстырмалы пла-
нетология атты ғылым бағыты қалыптаса бастады. Ғарыштық геология және салыстырмалы планетология ғылымдарының келешегі өте зор.

Жер планетасының ашылмаған байлығы, шешілмеген жұмбақсыры әлі де мол. Бұл проблемаларды шешу, жаңа кен орындарын ашу — XXI ғасырдың жас мамандарына жүктеледі.