Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық теориялар

Педагогика ғылымында “тәрбие” терминіне әрқашан ерекше мән берілген болатын. Көптеген жылдар тәрбие “Тұлғаның дамуын басқару” деген анықтама беріліп кел, “Педагогика” деген сөздің мәні, мазмұндық ауқьш біртіндеп кеңейіп, “Баланы өмірге үйретудің шеберліі деген мағынаға ие болды, яғни ол баланы оқыты тәрбиелеу, оның рухани және физиологиялық жағын; өсіп-жетілуін басқарып, бағыттау деген сөз. Соныме бүгінгі педагогика ғылымына ең қысқа және дәл анықтаи беру керек болса, оны “адам тәрбиелеу жөніндегі ғылым деп атаған болар едік. Бұл жерде тәрбие сөзі кең мағына; балаға әрі білім беру, әрі тәрбие беру, әрі дамыту мағынасында қолданылып отыр.

Тәрбие теориясы педагог-практиктерді кәсіптік біліммен қаруландыра отырып, әр жастағы, топтардағы балаларды оқытып, тәрбиелеу ерекшеліктерін, әдістәсілдерін меңгеруге, тәрбие ісінің нәтижесін алдын ала болжауға және оны жоспарлап, іске асыруға мүмкінді туғызады, тәрбиенің нәтижесін анықтаудың тиімді деге ғылыми жолдарын қарастырады. Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыдан анықтауда педагогика оны жалпы тұрғыда қарастырмайды. Қоғамның тарихи дам сатысындағы тәрбиенің белгілі мақсаты мен міндеттері айқындай отырып, оның сол қоғамның тілек-мүлделерін сай келуін зерттеп іздестіреді. Бұл жағынан алғанда педагогика іргелі ғылым болып саналады, сондай-ақ тәрбие теориясына сүйене отырып, оқу-тәрбие жүйесі құрудың жолдарын, оны іске асырудағы әдіс-тәсілдерді сөз етеді. Сөйтіп, қолданбалы ғылымның ролін атқарады. Педагогика ғылымы теориялық жағынан іргелілік сипатт болса, тәрбие мен оқытудың теориясын іске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.

Тұлғаның құрылымдық компоненттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден, оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру; екіншіден, адамзаттық өркениеті тұлғаның бойына біртіндеп сіңіру; үшіншіден, жеке тұлғаны іс-әрекетке ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеул белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.

Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбилеп қоғамдық бақылау және түзету енгізетін, жастарды.

мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар арқылы баскарып бағыттайтын, қоғамның қазіргі және болашақ өміріне мақсаттылықпен даярлау ісі деп қараймыз. Тәрбие ісі адамның қабілетін қоршаған ортада және оның санасында қалыптастыруды мақсат ететін болғандықтан, ол — психологиялық процесс.

Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және тұлғаны дамытуда шешуші рөл атқарады. Тұлғаны қалыптастырудың тиімді жолдары баланы белсенді түрде демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады. Баланың жеке басындағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістер оның өзінің белсенділігін арттыру жолымен іске асырылады. Кез келген тәрбиелік міндет белсенділікті арттыру арқылы шешіледі. Мәселен, дененің дамуы дене шынықтыру жаттығулары арқылы, ал адамгершілік тәрбиесі адамгершілік тәрбиеге тұрақты түрде бағыттау арқылы іске асырылады. Тәрбие ісі екі жақты байланыс арқылы жүзеге асады.

Тәрбиенің екі жақты байланысы. Тәрбие жүйесіне оқушы мен оқытушың қатынасы екі жақты байланыс арқылы іске асырылады. Біріншіден, тәрбиешіден тәрбиеленушіге дейін тікелей байланыс арқылы іске асырылатын, міндетті саналатын іс-әрекет. Екінші, тәрбиеленушінің жауабы, іс-әрекеті арқылы тәрбиеші-ұстазға келіп жететін ақпараттар, білім, білік үлгілері. Мұны кері байланыс деп атайды. Тәрбиеші-ұстаздың қолында кері байланыс арқылы жинақталған хабарлар неғүрлым көп болса, тәрбиелік ықпалдың солғұрлым мақсаттылықпен іске асырылғанына айғақ болады. Сондықтан, оқу-тәрбие жүйесіндегі мұғалім мен оқушының қарым-қатынастық іс-әрекеті мұғалімнің шебер ұйымдастыра білуін қажет етеді. Тәрбие жүйесіндегі істің нәтижесі — оқушының сабақ үстіндегі белсенділігі мен оның мінез-құлық, іс-әрекетіндегі көрінісінен байқалады.

Тәрбиелік қызмет неғұрлым қарқынды, саналы түрде жүргізілсе, тәрбиенің сапасы да соғұрлым жоғары болады. Бұл үшін тәрбиеші өз шәкіртін жақсы көруі және тәрбиеленушінің жеке басын жоғары адамгершілікпен бағалай білуі қажет.

Тәрбиеленушіге еркіндік берудің және шығармашылық көзқарастың маңызы. Тәрбие үрдісінде ізгілік маңызды рөл атқарады. Тәрбиеленушінің жеке басында өзіндік еркі болмайынша, тәрбиенің негізгі идеяларын, жеке басті дамыту идеясын, өзара ынтымақтастық идеяны жүзег асыруға толық мүмкіндік тумайды. Тәрбие ісі күштеумен жүргізілетін болса, онда балада да, мұғалімде де адалдык шыншылдық, өділдік сияқты адамгершілік қасиеттердіі толық сақталуына нұқсан келуі мүмкін. Бала өз ойьп ұстазына іркілмей толық және ашық жеткізуі үшін оған еркіндік беру керек. Бала мұғалім алдында өзін неғұрлым еркін сезінсе, ойын соғұрлым ашық айта алатьш болады Тәрбиеші баланың білімге қызығушылығына, ой-қиялына азаматтық борыш сезіміне, өз бетінше әрекет етуп тырысушылығына, шығармашылығына сүйенген жағдайд: ғана тәрбиеленушінің еркіндігі көрініс табады. Бұл заңдылыққа сәйкес педагог баланың басқа адамдармен алуан түрлі қарым-қатынаста өзіндік “менін” саналы түрді көрсетуіне мүмкіндік береді. Бала өзінің іс-әрекетін ой елегінен өткізіп, өзіне-өзінің баға беруіне, іс-әрекетіне сын көзімен қарауға, үлкендермен қарым-қатынастық мінез құлықты бағалай білуге үйренетін болады.

Баланы еркіндікке тәрбиелеу мұғалім тарапынан қатаң бұйрықсыз, сыпайы қарым-қатынастың болуын қажет етеді. Сол арқылы педагог пен оқушының өзара қарым-қатынас әдебі күшейе түседі, өзара түсінушілік, тең адамша сөйлесу олардың араласу стилі мен мәдени байланысының үлгілерін оқу-тәрбие жүйесіне енгізуін мүмкіндік туғызып, бір—бірін жақындастыра түседі.

Тәрбиенің ұымдық бағыттылығы. Бұл зандылық әзіргі мектеп өмір сүріп отырған жағдайда өзінің мәнділігін жоғалтпайды. Мектептің жаңа ұйымдастырушылық құрылымы, оқу-тәрбие үрдісінің мақсаты мен мазмұны оқушылармен жүргізілетін жекелей, топтық, сонымен қатар ұжымдық іс-әрекет сол қалпында сақталуға тиіс Әрбір адам ұжымда қолайлы жағдайға ие болу үшін және өзінің қабілеті мен іскерлігін, күш-қуатын, неге икемділігін көрсету үшін ұжымдық қарым-қатынасты қажет етеді. Адам бойындағы қабілет пен икемділік ұжымдық қарьш-қатынаста еркін ашыла түседі.

Ұжымдық қарым-қатынасты орнатудың тиімділігі ұжымішілік қатынастардың стихиялық түрде болуы баланың көңіл-күйіне ықпал ететін түрлі факторларғг байланысты. Ондай факторларға мыналар жатады оқушының өзінің ерекшелігі (дарындылығы, әсер-ленушілігі, көпшілдігі немесе өзімшілдігі, өжет немесе ұяндығы, өмірге сенімділігі, сыртқы түрінің артымдылығы), оның адамгершілік бейнесін сипаттайтын белгілері (күші, көркі, еркі, батылдығы, ептілігі). Бірақ өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарық, еңбек, өмір жолын (мамандық, еңбекке қатысу т.б.) таңдау кезінде бәсекелестік көп болуы керек. Ұжымдық-серіктік қарым-сатынасты орнатудың тиімділігі, алған білім мен дағдылардың дөрежесіне, ойдың шығармашылық стиліне, кез келген күтпеген жағдайларда өздігінен қабылданған шешімнін дұрыстығына байланысты.

Тұлғаның қалыптасуы мен дамуына мектептің, отбасының және ортаның тәрбиелік ықпалын ұштастыруда педагогикалық ынтымақтастық қажет. Әр жеке тұлға өзін өмірде сирек кездесетін тұтас бір ерекше жан (феномен) түрінде сезінеді. Бұл заңдылық мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-жігерінің бірлігі мен келісушілігін жүзеге асыруды күні бұрын белгілейді.

Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастармен анықталады. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның арасындағы нарықтық еңбек қатынасы жағдайында қалыптасады. Нарықтық қарым-қатынас ата-аналардың отбасындаш бала тәрбиесіне деген жауапкершілік сезімін біртабан бәсеңсіткені байқалады. Соңғы кездері мектеп пен ата-аналардың байланысы да құрт төмендеп кетті. Оқушылармен тұрғын ауданда немесе мектептен тыс жерлерде, сабақтан тыс жүргізілетін тәрбие жұмысы түрлерінің төмендеуі байқалып отыр. Сонымен бірге, соңғы кезде отбасындағы тәрбиеге көмек ретінде елімізде демеушілер пайда болып, қайырымдылық қорлары ашылып, жетім балаларды әлеуметтік қорғау бөлімдері мен қамқорлық көрсету кеңестерінің жұмысы дамытыла бастады.

Тәрбиелік үрдістің күрделілігі, оның төтенше және дер кезівде түзету ендіруді қажетсінетін көшедегі теріс ықпалдардың етек алуы, нашақорлық, темекіге, ішімдікке, саудаға үйірлік, оқушы жастардың әдепсіздік, дөрекілік іс-әрекетгермен жиі айналысуына, бұзықтық жолға түсуіне мүмкіндік туғызып отырғанын да жасыруға болмайды. Олай болса, мектеп қоғамдық заң орындарымен, өкімшілік, үй басқармаларымен, баспасөз мекемелерімен бірлесе отырып, пәрменді тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиімді жолын қарастыруы қажет. Бұл жағдай тұлғаны тұтастай қалыптастыру идеясына бағындырылған тәрбие үрдісінің мақсатын, міндетін, мазмұнын, түрі мен әдісін бірлікте қарастырудың қажеттігін туғызды. Тәрбие жұмысы әр жеке тұлғаның қабілеті мен ынта-ықыласын ескере отырып, мектепте, тұрғын ауданда ұйымдасқан түрде жүргізілуі керек. Тәрбие жұмысының мазмұны мен мәні, жүргізу әдіс-тәсілдерін (оны бүгінде тәрбиенің технологиясы деп жүр. — С.Қ.) жан-жақты теориялық және практикалық тұрғыда қарастырған Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім академиясының Тәрбие теориясы, этнопедагогика және жас ерекшелік психологиясы лабораториясының қызметкерлері жасаған “Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі” атты ғылыми көмекші құралды баспа арқылы шығардық. Онда тұлғаның сапалық қасиеттерін кешеңді түрде қалыптастыру және оған педагогикалық ықпал етудің жолдары сөз болған.

Осы еңбекке негіздей отырып, оқушьшардың тәрбиелілік деңгейін анықтаудың жаңаша өлшемі — тәрбиенің технологиясына тоқталмақпыз.