ҚАЛЫПТАСҚАН ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТОЛҒАМДАР

Платонның әдемілік жайлы идеалистік көзқарастарын қатал сынға алып, өзінің тың және терең эстетикалық толғамдарын қалыптастырған ұлы ойшыл Аристотель (б. э. б. 384—322 ж. ж.) еңбегінің бүкіл дүние жүзілік әдебиет пен өнер тарихында теңдесі жоқ.

Аристотельдің “Поэтикасы” — күллі көркемөнер туралы тұңғыш философиялық-эстетикалық трактат. Сонымен қатар “Поэтика” өз кезіндегі әжептәуір жүйеге түскен бірден-бір әдебиет теориясы екені де даусыз. Мұнда поэзияның тегі, мәні, мазмұны, пішіні, әдеби шығарманың композициясы кең әрі келелі сөз болады. Көркем шығарманың көп-көп жайларын, әсіресе характер, әрекет, байланыс, шешім, шиеленіс, хабар, түйін, метафора, гипербола, фабула, аналогия т. б. жайларын талдап-тексеруі күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Аристотель еңбегінің ең құнды жері тарихта тұн,-ғыш рет дүрыс және дәл эстетикалық принцип ұсынып, өнердін, қоғамдық маңызын анықтап, ашуында деп білу керек.

Әрине, қазіргі өнер мен әдебиеттіқ келелі мәселелерінің бәріне, әсіресе әлі күнге даулы қалыпта түрған проблемаларға бір ғана Аристотельден жауап іздеу ағат. Бірақ “Поэтика” грек әдебиеті мен өнерінің классикалық дәуірінен қалған бірден-бір жүйелі байыпталған поэзия теориясы екенін жоққа шығаруға болмайды.

БІр нәрсені білу артық емес: поэтика деген сөз біздің бүгінгі теориялық түсінігімізде көркем творчество немесе сөз өнері туралы ғылым болса, Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі деп түсінген. Демек, Аристотельдің “Поэтикасы” — өнер туралы ойлар.

Аристотельдің эстетикалық принциптерінің ен, түйінді тұсы: өнердің мақсаты — ақиқатты тану, ал ақиқатты тану жолы — адамның мінезі мен ісін суреттеу деген даналық қағидасы. Оның “Поэтикасын” Лессингтің “Евклид элементгеріндей мінсіз шығарма” деп таңдануы да,’ Чернышевскийдің Аристотель эстетикасы “2 мың жылдан астам уақыт үстемдік құрғанына” тамсануы да әлгі-бір қағидалы жайларға байланысты еді.

Қөркемдік көзқарастар мен эстетикалық талғамдар көне күндерден бері қарай тек арнаулы трактаттарда, поэтикалық декларациялар мен әдеби манифестерде ғана емес, тура өнер туындыларының өздерінде де көрініс тауып келген. Көне дүние қаламгерлерінің қай шығармасын алмаңыз, сол тұстың сөз өнері мен сәулет өнерінің, сымбат өнері мен кескін өнерінің ірі туындылары туралы мағлұмат көп. Гомердін, “Илиадасы” мен “Одис-сеясында”, Тит Лукреций Кардың (б. э. б. 95—55 ж. ж.) “Заттар табиғаты туралы” поэмасында, Публий Теренций Афрдың (б. э. б. 190—159 ж. ж.) “Андрос қызы” комедиясында көне заман жазушыларының көркемөнер туралы қоғамдық ойлары тұнып тұр.

Көне дүниеде туған көркемөнер жөніндегі терең толғам мен адам таңқалғандай тамаша талғам әйгілі Рим ақыны Квинт Гораций Флакктың (б. э. б. 65—8 ж. ж.) “Поэзия ғылымы” деген теориялық поэмасында бар. Бұл шығарма алғашқы нұсқасында “Пизондарға хат” деп аталғанды. Пизон деген ақсүйектің екі улы болған, үлкені дарынсыздау драматург екен. Гораций “Поэзия ғылымында” соларға айтқан ақыл түрінде өзінің бүтін бір эстетикалық жүйесін саралап ұсынады.

Ол алдымен дарынсыз әлдекімдердің ұялмай өлең деп жазатын бірдеңелерін “ұйқастырған тізерлеп, мағынасыз құр ермек” деп қатал сынай келе өнердегі идеясыздыққа қарсы ымырасыз күрес ашады. Одан әрі Гораций өнер туындысының ірге тасы мен қайнар көзі — парасат деп түйеді.

Горацийдің көбіне-көп көңіл бөлгені — көркем шығарманың композиция-сы. Ол шығарманың шынайы, сұлу болуын талап етеді. Бұл ретте Горацийдің Пизон әулетіне арнап айтқан мына пікірлерін мысалға келтіруге болар еді:

— Егер,— дейді ол,— сурегші адамның басына аттың желкесін жалғап, оның үстіне әлем-жәлем қауырсындар шанышса немесе денесі жұп-жұмыр әдемі әйелдің кеудесінің жоғарғы тұсына балықтың басын қондырып қойса, бұған күлмей шыдап тура алар ма едіңдер,

достар? Пизон әулетшің кпаптары да осындай оспадар суретке ұқсас, олардың бәрі ауру адамның түсі секілді әрі-сәрі бірдеңелер ғана. Қітап та, адам тәрізді, оның аяғы мен басы бір жерде тұрмас болар.

Гораций ақынның, жалпы суреткердің творчестволық қиялына қарсы болмаған, “бірақ құсты жыланға, жолбарысты қойға қосып, қойыртпақтауға” қарсы. Оның суреткерлерді әсіресе қатты сақтандырғаны — “құр сырты жылтыраған жалған бояу”; қолдан ғаламат жасамақ боп, “дельфинді орманға апару, қорқауды теңізге әкелу”.

Өзінің өнер жайлы теориялық поэмасында Гораций ақындар алдына адам таңқалғандай дұрыс эстетикалық талаптар қояды. Олардың көбі күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Оның талабы бойынша, өнер туындысының бәрінен бұрын көркемдік сапасы жоғары болуға тиіс, өнер туындысында орта қол дүние болмауға тиіс. Әрине, дейді Гораций, жер үстінде, айталық, юрис-консульт секілді, “әрі тарт, бері тарты” жоқ орта қолдықты қалайтын кәсіп не мамандық болады. Ал ақынға “орта колдықты адам түгіл, ағаш та кешірмей-ді”; поэзия — аса нәзік әрі биік зат. Тебе білмейтіндер жұртқа күлкі болмау үшін допқа жуымайды, дейді Гораций әрі күліп, әрі қынжылып, ал өнер дегеннің не екенін білмейтін жарықтықтар өлімін сатып, өленге жармасатыны несі?..

Горацийдің жаңа жаза бастаған жас қаламгерлерге берер ақылы — асықпау, жазып сақтап қою, біраз уақыт өткен соң оған қайта оралу, жөндеу, қайта жазу, тағы жөндеу, оқырман жұртқа әбден қапым жоқ дегенде ғана ұсыну.

Қысқасы, көне дүние ойшылдарының ішінде Квинт Гораций Флакк эстетикасының орны айрықша.

Біздің бүгінгі Отанымыздың жер-суын мекендеген бір кездегі ата-бабалар тарихына үңілсек те сұлулық сымбат жайлы, жалпы мәдениет туралы бір алуан деректер табуға болады . Қейбір мәдени ескерткіштерге, көне мұраларға көз салсақ, Ұрартудың әйгілі қаласы Мусасир архитектурасы, сол секілді скиф қалаларының сұлулығы мен байлығы туралы көптеген көңіл аударар мәліметтер ұшыратамыз. Бұлар да, сөз жоқ, өз кезінің көркемдік көзқарастарын белгілеуде әжептәуір роль атқарған.

Орта ғасыр тусындағы билеуші тап — феодалдар ме; клерикалдар, қоғамдық сананың мұрындығы — дін схоластика болғаны тарихтан мәлім. Философияны тео логия жұтқан орта ғасыр реакциясының түсында “айна лада алтын тасқындап, қылыштар қарш ұрысып, қара түнек инквизиция өрті алаулап жатты” (Маркс). Мұндай жағдайда әдебиет, өнер мен эстетика дамуына ешқандай мүмкіндік жоқты; олардың бәрі фанатизм шырмауында, мистика құрсауында, инквизиция бұғауында қалды.

Орыс мәдениетінің тарихына қарасақ, феодализм тү негінің астында аздаған әлсіз ұшқындар тәрізденіп, ха лықтық ауыз әдебиетінің өрбігенін көреміз. Бұлардың ең құндысы — “Игорь полкы туралы сөз”. Ал қазақтардың әдемілік жайлы ұғымдары бұл тұстарда тек жақсылық туралы (этикалық) түсініктерінен ғана еміс-еміс; аңғарылғандай. Оның да бар белгілері халықтык эстетикада жатты.