ДИАЛЕКТИЗМДЕР
Қазақ халқьшың жалпыға ортақ біртұтас әдеби тілінің бо- луымен қатар белгілі тсрриториялық аймақта ғана ауызекі тілде шектеліп айтылатын жсргілікті диалектілік ерекшеліктері де ксздеседі. Осындай беліілі өлкеде гана таралу шсгі бар жалпы халықтық сөз байлыгыпа енбейтін сөз айырмашылығын диалеі ті-лік лексика деп атаймыз. Дналектілік.сөздср жергілікті халық-тың сөйлеу тілінде гана ұшырасады да, әдеби тілде мүлдем қолданылмайды. Бүлардың әдеби тілде белгілі синошші болады. Мысалы: азын-шогын — азды — көпті, біраз; ақша жілік –кәрі жілік; ақыр—оттык.; алдарқату/— алдаусырату, жұбату; әйеш— әдемі, әйбет; бейсеубет — бет алды, бейсауат, ретсіз; дәйіс — үятсыз, арсыз; дәліз — ауыз үй, сенек; елпек — елгезек, тіл алғыш; бойлай — үнемі, ылги; жақат — өнім, табыс; жам-барласу ~ жарамсақтану, жағымпаздану; кәри — соқыр, көр, әз; көдек — икемсіз, ебдейсіз; қот-қоттау’—құтырту, елірту; ла-майлау — бытыстыру, миластыру, т. б.’Қейде әдеби тілдегі бір сөздіц жергілікті халық тілінде көптеген синонимі кездеседі. Мә-селен, әдеби тілдегі сіріқке деген сөздіқ оттық—кукірт—кеуірт— шырпы—ши~шақпақ—шағар тәрізді жергілікті диалектілік си-ношшдері бар. Сонымен бірге қазақ тілінде күні бүгінге дейін әдеби нұсқасы анықталмаған синонимдер де табылады Мысалы. насыбай келі — насыбай шелек — насыбай тостаған — сап-тыаяқ — үккші; кекіл темір — ілгск темір — ‘баспа темір; жар-ма- моиынтұрық — мойын ағаш — өгіз қамыт; күмәжнек -әмиян, су ағаш — иін ағаш — мойын агаш — әкпіш — күйенте — кұрамыс; доғабас — айылбас, т. б.
Осы сөздердің әрқайсысы республикамыздың әр жерінде ба-сым болып айтылып, әдеби сыңары әлі күнге айқындалмай жүр. Бұл сияқты ерекшіліктер жеке сөздердің мағыналарынан да
байқалады.Мәселен,там деген сөз бір жерде мағынасында айтылса,енді бір жерде мола сөзінің синонимі ретінде жұмсалады.Әдеби тілде бала ден кәмлетке толмаған ұл мен қызды айтсақ.Алматы облысында бала деп тек ер баланы ұлды ғана ұғынады.Әдеби тілде балдыз деп әйелінің кіші сіңілісін ғана айтса, кей жс-рде әйслдін өзінен кіші інісін де атай бсреді. Көрім деген сөз әдсби тілде жагымды мәнде қолданылса (көп* көрім жігіт, көрім болды), енді бір жерлердс тек жағымсыз ма-ғынада жұмсалады. Тэте бір жерде өзінен үлкен әпкесі, бір жер-де әкесі, енді бір жерде аға мәнінде де қолданылады. Диалекті-дік сөздердіц тілдегі атқаратын қызметі мен қолдану шеңбері бэрі бірдей емес. Қейбір жергілікті сөздер белгілі бір облыста немесе бірді-екілі аудан көлемінде ғана жүмсалса, енді біреулері белгілі бір аймақты — Батысты немесе Оңтүстікті, я болма-са Терістік-ІІІыгыс пен Орталық Қазақстанның бүкіл территориясын қамтитын сөздер болып кездеседі. Сонда жергілікті ерекшеік-тердін ішінде әдеби тілге ең жақыны, өте-мөте алысы, сонымен қатар бейтанысы мен көмескілеуі дс кездесе беретіндігін аңгарамыз. Мәселен, леген, тапа, жуалдыз, жейде, пул, елек, шекер, салма, бийпак,, арқалық, белағашсияқты сөздер әдеби тілге бір табан жакыи жүргендердің қатарыпа енеді. Бұларды әдеби тілде колдаабағанмен, ауызекі тілде айтыла қалса, ешбір қосымша түсіпік керек етпейтін танымал сөздер болып еептеледі. Қазақ тіліндегі дналектизмдер негізін енертедегі рутайна тілдерінен қалган саркыншақтар мен жұқаналар, солардың тілдегі ұмтылмай жүрген сілемдері. Екіншіден — өзге тілдерден, эсіресе көрші халықтармен (өзбек, түрікмен, татар, қалмақ, қырғыз, орыс, т. б.) қоян-қолтық күнбе-күн араласуы арқылы енген кірме сөздер.
Қазіргі қазақ тілінде диалектизмдерді қолданудың негізінен үш түрлі жолы бар:
1. Күнделікті түрмыста әрбір жергілікті территориялық ай-мактың өзінде ауызекі тілде актив болып жұмсалады. 2. Қогам-дық көпшілік жерде біреумен біреу ауызба-ауыз сөйлескеиде ауызша қарым-қатынаста байқалады. 3. Белгілі бір жазушыпың белгілі бір шығармасындағы кейіпкерлердің тілінде қолдапы-лады.
