ӘДЕБИЕТТІҢ ТАПТЫҒЫ
Қөркем әдебиеттің идеологиялық сырын, қондырмалық сипатын анықтай келе, оның таптығы туралы мәселеге соқпай өтуге болмайды.
Ә д е б и е т — а қ и қ а т ө м і р д і ң с ы р л ы с ур е т і, х а л ы қ т ы ң к ө р -к е м т а р и х ы; шығарма арқауы — шындық. Біз бұл мәселелерге кейін толығы-рақ тоқталамыз. Жалғыз-ақ мына жайға көңіл аударғымыз келеді: өмірде не болса, соның бәрі көркем шығармаға өзек, оқиға боп ене бермейді. Жазушы өмірдегі сан-сапа шындықтан өзінің суреткерлік мақсатына керегін ғана таңдап алып, шығармасына арқау етеді. Бұл ретте ол өмір құбылыстарын өзінің дүние танымы мен әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралайды. Ал суреткердің дүние танымы мен әлеуметтік көзқарасын ол өмір сүріп отырған қоғамдық орта белгілейді. Дәл осы арадан келеді де таптық қоғамда тіршілік еткен жазушының көзқарасындағы таптық сипат анықталады: ол белгілі бір таптык, мүлдеге ғана тәуелді, соған ғана қызмет етпек. Өйткені әдебиетші “қоғамда өмір сүре түра
коғамнан бостан бола алмайды” (Ленин). Ол — өзі қаласын, қаламасын — бәрі бір белгілі бір “таптың көзі, құлағы мен үні” (Горький) болмақ.
Демек, әдебиет — таптық.
Бірақ осыны мойындауда бір-біріне кереқар, екі түрлі қос қиыр түсінік бар.
Бірі — әдебиеттің таптығын жоққа шығару. Бұл — жаңалық емес, атам заманғы идеалистерден бастап, осы күнгі символистер мен формалистерге, кубистер мен экс-прессионистерге, сюрреалистер мен экзистенциалистерге дейін уағыздалып келе жатқан зиянды, кертартпа ұғым. Олардың уағызына бақсақ, әдебиет тіршілік “күйбендерінен” биік, өмірден аулақ, саясаттан тыс, “өнер өнер үшін” ғана болуға тиіс. Өмірдің өзінде ешқандай ажар да, көрік те жоқ. Ал әдебиет — әдемі зат. Демек, әдебиеттің мақсаты — өмірдің әлгі бір олқылығының орнын толтыру ғана.
“Молданың айтқанын істе, істегенін істеме” деген “емес пе, әлгідей уағыз айтқан серіл^рдің өзі тіршілік дүниесіне бейтарап қалса екен-ау, жоқ, әдебиетті бұқараға қызмет ету қабілетінен айырып, байлық пен мансап иелерінің рақатына — бой сергіту, көңіл көтеру құралына айналдырғысы келеді.
Әдебиеттің таптығын, қоғамдық қызметін жоққа шығарған мұндай кертартпа-лықты кезінде Белинский қатал сынаған болатын. Әдебиеттің “қоғамдық мақсатқа қызмет ету правосын тартып алу,— деген еді ұлы сыншы,— оны жоғары көтеру емес, құлдырату боп шығады; өйткені мұның өзі — оны нағыз жанды күшінен, яки ойсанасынан айыру… оны әлдекімдердің… ойыншығына айналдыру болып шығады”. Сонымен бірге Белинский “өнер өнер үшін” дегеннің жалған екенін, ондай өнер “ешқашан, ешқайда болмағанын” дәлелдей келіп, былай деп түйді: “Қазіргі шындыққа тамыр тартпаған кез келген поэзия, шындыққа сәуле түсірмеген кез келген поэзия,—еріккеннің ермегі… куыршақ ойнау.. қуыс кеуде кісілердің ісі.. ”
Әдебиеттің таптығын жоққа шығарушыларға бұдан артық ымырасыздык болуы мүмкін емес.
Енді осындайларға карама-қарсы қиырдағы бір ұғым — әдебиеттің таптығы дегенді тым саяз, шолақ тусіну, жалаң, жайдақ уағыздау. Мұндай ұғымдағылар әдебиетті де, әдеби шығарманы да эстетикалық табиға-ы мен көркемдік қасиетінен жұрдай ғьш, жап-жалаңаш идеяға жаршы етіп қояды. Бұл — тұрпайы социология. Мұның зияны да, жоғарыда айткандай, кертартпа идеа-листерден кем деуге болмайды.
Ойлап тұрсақ, адамзат басынан кешкен алуан-алуан қоғамда әр турлі таптын болуы, тап тартысының болуы тым қиын, ойы-қыры, қия-қалтарысы көп, қосқыртыс нәрсе емес пе? Айталық, феодализм тұсында тап әр түрлі қоғамдық топ (сословие) киімін киіп жүреді. Қазақ топырағында, мысалы, үйір-үйір рулар болды. Бұлардың арасындағы алыс-жұлыс, мәселен, капитализм тұсындағы ап-ашық тап тартысынан өзгеше, бөлек. Демек, бұл шындықтың көркем әдебиеттегі сәулесі де өзінше оқшау. Осы ерекшелікті ескермеген жағдайда тұрпайы социология жаңғырықтары құлақ тұндырары сөзсіз.
Анау бір жылдарда баспасөз бетінен М. Әуезовтің “Абай” романы хақында” (1953) деген мақала оқығанымыз бар. Мақала сол тұста етек алган “ұр да жық” сынның үлгісі болатын. Мақалада әйгілі жазушымызға айтылмаған айып, тағылмаған кінә қалған жоқ. Ал классикалық эпопеяның “тас-талқаны” шыққан. Онда, ең жеңілі, Абай неге “бай-феодал жастарының ортасында, мақсатсыз, қарекетсіз, уақытын босқа өткізіп жүр”, “бай ауылдың молшылығы, Бөжейдің асы неге көркем суреттелген”, “ескі ауылдың қыздары ылғи сұлу болатыны несі” деген секілді тіпті сын көтермейтін “сын пікірлер” тізбөктеле келіп, ақыр-аяғында
“М. Әуезов революцияға дейінгі қазақ ауылындағы тап қайшылығының тігісін жатқызып… бүркемелеп көрсетті”,— деген байлау жасалды,— өз ара жауығысып жүрген рулар ғана, “күрес кедейлер мен байлар арасында емес, рулар арасында жүріп жатады”.
Бұл келтірілген мысалға дау айтып, айтыс ашып жатудың керегі жоқ. Мұндағы пікірлер соншалық солақай, сыңар жақ екені өзінен-өзі көрініп түр. Біздің бұл жол-ғы максатымыз, жалғыз-ақ әдебиеттің таптығы дегенді, әдеби шығармадағы тап қайшылығын суреттеудің шыншылдығы дегенді түсінбеу қандай ұшқарылыққа апаратынын рана аңғарту еді. Айтты-айтпады, өткен ғасырдағы тарихи шындықты суреттеп отырған М. Әуезов аталған романда ру мен ру арасындағы қайшылықтар мен тартыстарды көрсетпегенде нені көрсетуге тиіс? Қолдан баррикада жасап, бір жағына капиталистерді, бір жағы-
Мұнда да аз-кем ілгерілеу бар, бірақ бұл да онша дәйекті пікір емес. Бұған қол қойсақ, шаруалардың тұрмьіс-тіршілігінен жырақ шығармаларда халықтық сипатта болмай шығар еді. Одан соң бір кезде ауыз әдебиетінің бейнелеу тәсілімен, оқиға үлгісімен, сөз өрнегімен жазылған шығарма — халықтық шығарма деп танылып, мысал ретінде Пушкиннің “Руслан мен Людмиласы”, Лермонтовтың “Алпауыт Калашников туралы жыры” алынып жүрді. Бұған келіссек, сол Пушкиннің “Евгений Онегині” мен сол Лермонтовтың “Біздің заманның геройы” халықтық шығарма бола алмайтын сияқты.
Дегенмен А. С. Пушкиннің тұсында әдебиеттің халықтығы туралы ұғым біраз тереңдей келе жаңа сипатқа ауысты. Оған ұлы ақынның әдеби шығармадағы ха-лықтық қасиет, халықтық рух, әсіресе ұлттық ерекшелік жөнінде айтқан өз пікірлері де себеп болғанды. “Ауа райы, ел басқару сыңайы, сенім-наным жайы,—
! деп жазды Пушкин,— әр халыққа азды-көпті поэзия айнасына түскендей айрықша келбет береді. Әр халықтың тек өзіне ғана тиесілі ойлау және сезіну машығы, ұлан-ғайыр дәстүрі, салт-санасы, әдет-ғұрпы болады”. Ал дәл осы тұрғыдагы
Н. И. Надеждиннің пікірі мынадай: “халықтық дегенді өз басым орыс адамының кескін-келбетін күллі өзге кісілерден ерекшелендіріп тұратын сыртқы һәм ішкі, тәни һәм рухани қасиеттердің қосындысы ч деп білемін. Қандай сословиеде болмасын, ағарту мен азаматтықтың қандай сатысында тұрмасын, орыс адамының тек өзіне ғана тән айрықша мінезі бар… Орыс ақылында өзіне тән айрықша бүкпе бар, орыс жігерінде өзіне тән айрықша серпін, айрықша оралым бар, сондай-ақ орыстың бет пІшінінде өзіне тән айрықша түр, айрықша сыр бар”.
Әдөбиеттің халықтығын бұлайша ұғынудың әжептәуір мәні бар екені даусыз. Әр ұлттың тарихи тағдырына сай, туған топырағына, өсіп-өркендеген табиғи ортасына
лайық мінез-құлқы, әдет-ғұрпы, салт-санасы қалыптасатыны мәлім. Мұның бәрі әр ұлттың өзіне тән өзгешеліктерін — сыртқы түріндегі ғана емес, ішкі сырындағы ай-рықша сипаттарын да белгілейтіні хақ. Бұл өзгешеліктерді суреткер іздеп тауып, өз шығармасында суреттеп көрсетуге тиіс. Алайда әр ұлтқа тән мұндай айрықша
сипатты жалпы алып қараудың орнына жалпы мағынаға көшіріп, әдебиеттегі халықтық категорияны осыдан ғана іздеу тағы да бір жақты, әрілесе ағат. Ленин бұл жайлы былай деп жазды: “Әрбір ұлттық мәдениетте екі түрлі ұлттық мәдениет бар. Пуришкевичтердің, Гучковтардың және Струвелердің великорустық мәдениеті бар,— ал мұнымен қатар Чернышевскийдің, Плехановтың аттарымен сипатталатын великорустық мәдениет те бар. Нақ осындай екі түрлі мәдениет, Германиядағы, Франциядағы, Англиядағы сияқты, украиндарда да, еврейлерде де, т. т. бар” *. Демек, ұлттық сипат халықтықсипатқа нық байланысты бола тұра оған ылғи сайма-сай келе бермейді, оған балау бола алмайды, оның орнын ауыстыра алмайды. Ұлттықтың ең таңдаулы сипаттары ғана — халықтық.
Ілгерішіл әдебиет пен өнер — әрқашан өмірдің мектебі, шындықтың шежіресі, сәулетті болашақтың болжаушысы. Мұндай әдебиет пен өнер әрқашан қиян-кескі идеялық күреспен дамып, өрлеп келеді. Мәселен, өнер ғасырлар бойы философия-мен бәсекеге түсіп, күндердің күнінде жер бетінде тек ғылым мен білім қалады да, өнер құриды деген қатал үкім де естіп көрді. Уақыт өтіп жатты. Дүниеге небір ғажайып суреткерлер, ғаламат көркем туындылар берген шын мәніндегі өнер құру былай тұрсын, өз басынан әр алуан ренессанстар кешірумен келеді. Өнердің мұншалық күші неде?
Ө н е р д і ң к ә у с е р т у ы н д ы с ы х а лы қ ө м ір і н і ң т е р е ң ж ә н е
м ө л д і р қ а й н а р ы н а н ш ы м ы р л а п ш ы ғ а д ы д а, с о л х а л ы қ т ы ң ө з і н і н, р у х а н и с у с ы н ы н а а й н а л а д ы. Горькийде мынадай нақыл бар: “Зевсті халық жасаған, Фидий тасқа қашаған”**. Рас-ақ. Шын мәніндегі өнерде халық даналығының таңбасы жатады. Демек, өнердің әлгідей жасампаз күші оның халықтан туып, халық қажетійе жарауында жатыр. Жер бетінде халық бар болса, халық өмірімен біте қайнаған, халық мақсатына қалтқысыз қызмет ететін өнер де бар. Әдебиет пен өнердің халықтырын, міне, осы тұрғыдан таныған жөн.
Халықтық деген терминді тұңғыш рет өткен ғасырдың бас жағында
П. А. Вяземокий ұсынды. Оның 1825 жылы А. С. Пушкиннін, “Бақшасарай фонтан-ына” алғы сөз ретінде жазған “Қітап бастырушы мен классіктің
* В И. Ленин, Шығармалар, А., 20-том, 18-бет. ** М. Горький, Шығармалар, 24-том, М., 1953, 34-бет.
кеңесуі” деген мақаласында классик “Сөз өнеріндегі халықтық деген не? Бұл фигура Аристотель пиитикасында да, Гораций пиитикасында да жоқ қой”, — десе, кітап бастырушы “Гораций пиитикасында жоқ, бірақ шығармаларында бар”, — дейді. Бұл — құнды пікір.
Сайып келгенде, әдебиеттің халықтығы туралы топшылауларды тұрлаулы түсінік қып қалыптастырған В. Г. Белинский болды. Халықтық дегенді ол альфа мен омега деп ұқты, нағыз көркем творчество бұдан ешқашан ажырай алмайды деп білді. Белинскийдің пікірінше, әдебиеттің өзі, бәрінен бұрын, “халық санасы”, “халықтың рухы”. Сонымен қатар ұлы сыншы “көп реттерде халық деген сөздің барып тұрған мағынасыз сөзге айналатынына”* қынжыла кеп, халық атын жамылып, құр күпсіген желбуаздарды өлгіре сынаған еді.
