Тауартанудың теориялық негіздері пәнінен лекциялар

К.Маркс тауартануға нақты анықтама берді:Тауарлардың тұтыну бағасын зерттеу тауартану пәніне жатады.Тауар-дегеніміз сыртқы бұйым,зат өзінің қасиеттері арқылы адамның қажеттіліктерін қанағаттандырады.Тауартану тауарлардың пайдалы қасиеттерін,оның тұтыну бағасын қарастырады.Тауартану ,сондықтан тауарларды тұтыну бағасын зерттейтін техникалық пән болып табылады.Ол щығарылған заттардың сапа,тұтыну қасиеттері жөнінде тұтынушыларға керекті екенін анықтауға көмектеседі.

Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

экономикалық теория және кәсіпкерлік кафедрасы

Кожахметова Г.А

тауартанудың теориялық негіздері

пәнінен лекциялар

аударған Балтина Дария

КӨКШЕТАУ-2003

Тақырыбы:Тауартану теориялық негіздері

1.Тауартану:түсінігі,пәні,мақсаттары.

Тауартану ,тауарлардың тұтыну қасиеттерін зерттейді:

-класстарға бөлінуі және кодтау ;

—тауардың сапасын бақылау және бағалау факторлары ;

—тауардың жиынтығын құрудың заңдылықтары;

-тауарларды тасымалдау,тұтытыну және пайдалану кезінде сапасын сақтау шарттары;

К.Маркс тауартануға нақты анықтама берді:Тауарлардың тұтыну бағасын зерттеу тауартану пәніне жатады.Тауар-дегеніміз сыртқы бұйым,зат өзінің қасиеттері арқылы адамның қажеттіліктерін қанағаттандырады.Тауартану тауарлардың пайдалы қасиеттерін,оның тұтыну бағасын қарастырады.Тауартану ,сондықтан тауарларды тұтыну бағасын зерттейтін техникалық пән болып табылады.Ол щығарылған заттардың сапа,тұтыну қасиеттері жөнінде тұтынушыларға керекті екенін анықтауға көмектеседі.

Тауартану көптеген химия,биоллогия,физика,экономикамен,ұйымдастырумен,техникамен, технологиямен байланысты.

Тауар саудалық жұмыстар объектісі.

Тауартану өздерінің керекті қасиеттері болу арқылы адамдарға пайдалы болады.Заттың пайдалы болуы бағасымен белгілі болады,тұтыну бағасы тек қана тауардың пайдалы қасиеттері арқылы белгіленеді.Тауардың тұтыну бағасы,оның өзінің қасиеттері арқылы қаншалықты адамдардың қажеттігін өтеуіне жарайтынын көрсетеді.

Өзінің табиғаты жағынан тұтыну қасиеттері :физикалық, химиялық,биологиялық т.б болып бөлінеді.Тұтыну қасиеттерін негізгі үш классқа бөлуге болады:

1).Материалдық қажеттілікті өтейтін қасиеттер;

2).Материалдық емес қажеттіліктерді өтейтін қасиеттер;

3)Қажеттілікті өтеудің уақытқа байланысты қасиеттері;

Тауардың тұтыну қасиеттері оны пайдалану кезінде физикалық,қоғамдық,материалдық,материалдық емес қажетттіліктерді өтеу кезінде анықталады.Тауарды үш түрге бөлуге болады:нақты тауар,кеңейтілген,жалпылама.

Нақты тауар,ол негізгі физикалық мән,дәлдікпен берілген анықтама немесе шартты белгіме берілген.

Кеңейтілген тауарға оның мәні ғана емес,оны пайдалану тәртіптері кіреді.

Жалпылама тауар-бұл тауарды тұтыну қасиеттері қоғамға берген әлеуметтік экономикалық әсері бойынша көрінеді.

Барлық тауарлар екі үлкен топқа бөлінеді:

1).Халық тұтыну тауарлары(тұтыну тауарлары).

2).Өндірістік бағыттағы тауарлар(өндірістік құралдар).

Тұтыну тауарлары үшке бөлінеді:

1).Ұзақ пайдалану тауарлары.

2).Қысқа мерзімді пайдалану тауарлары.

3).Қызмет көрсету.

Тұтыну тауарлары тағыда негізгі категорияларға бөлінеді:

1).Негізгі жабдықтар.

2).Көмекші жабдықтар.

3).Бөліктер мен агрегаттар.

4).Негізгі материалдар.

5).Көмекші материалдар мен шикізаттар.

Азық-түлік және азық-түлік емес тауарлардың тұтыну қасиеттері.

1).Азық-түлік тауарларының тұтыну қасиеттері.

2).Азық-түлік емес тауарлардың тұтыну қасиеттері.

Азық-түлік тауарларының негізгі тұтыну қасиеттері оның керектігін анықтайды:

—тамақтық бағалығы

-биологиялық

-қуаттылық

-физиологиялық

Тамақтық бағалығы барлық пайдалы қасиеттерін көрсетеді,мысалы,тазалығы,зиянзыздығы,жұғымдылығы,тамақтық және биологиялық активті заттардың мөлшері.

Биологиялық бағалығы-биологиялық активті заттардың мөлшеріне байланысты болады,олар:витаминдер,макро,микро элементтер аминқышқылдары,толықпаған май қышқылдары,бұл заттар организмде өндірілмейді басқа заттармен ауыстырылмайды.

Физиологиялық бағалығы-адамның жүйке,жүрек тамыр,ас қорту жүйелеріне әсері бойынша анықталады(шәй,кофе,арақ-шарап).

Қуаттылығы-майлар,белоктар,углеводтардың мөлшерімен және жұғымдылығымен анықталады.

Теориялық және нақты қуаттылық болып бөлінеді.

Теориялық қуаттылығы химиялық құрамы бойынша анықталады.Белоктың қуаттылығы4,1ккал,майдыкі9,3ккал(килокалрия).Бірақ біздің организм барлық заттарды түгел қорыта алмайды.

Қорыту (жұғымдылық)пайызы-организмнің керекті заттарды пайдалану мөлшерін көрсетеді.Ол жұғымдылық коэфицентімен анықталады,заттардың қандай бөлігі адам организміне пайдаланылғанын көрсетеді.Жұғымды тауарлардың объективтік қасиеттеріне(түрі,дәмі,иісі,тығыздық қасиеттері т,б)және адам организмінің жағдайларына(тамақтанужағдайына,әдеттері,талғамы т,б).Орташа жұғымдылықтар мынадай:

-белоктар 84,5%

-майлар 94%

-углеводтар(көміртегілер)

Тағамдардың химиялық құрамы:

Тағамдардың құрамына неорганикалық және органикалық заттар кіреді.Неорганикалық заттар:су және минералдық құрамалар.Органикалық-углеводтар,майлар,азот құрамдас заттар,ферменттер,витаминдер,органикалық қышқылдар,түстік және дәмдік заттар.

Су.Адамның тәуліктік қажеттілігі 1,75-2,2литр су.Бұл қажеттілік ауыз су,сусындар(0,8-1,0л),сорпалар(0,25-0,5л)және басқа тағамда (0,7л )пайдалану арқылы өтеді.Су барлық тағамдарда баланулы түрінде болады(қант,шемішке майы(1%),қиярлар(95%).

Бос су клеткалық шырын немесе ұсақ тамшылар ретінде майда не тағамның бетінде болады.Бос суда-қант,қышқылдар,тұздар,басқа органикалық неорганикалық заттар ерітілген болады.

Байланылған су-су емес заттармен мықты байланыста болады,ол тірі организмдердің қолайсыз жағдайларға төзімді болуын жоғорлатады.Тағамдарды сақтағанда ол ылғалды сіңіріп алуы мүмкін,оны гигроскопиялық су деп атайды.

Минералдық (күл түзетін) заттар.Бұларға жатады минералдық және органикалық қышқылдардың тұздары,органикалық заттардың(белок,фермент т,б)күл түзгім элементтері.Тағамдағы мөлшеріне байланысты минералдық заттар үшке бөлінеді:макроэлементтер,микроэлементтер,ультра микроэлементтер.

Макроэлементтерге жататындар: Ca,P,Na,Ka,Fe,cl,S,магний,кремний

Микроэламенттерге жататындар:марганец,цинк,хром,мыс,кобальт,малибден,селен,фтор,йод т,б.

Ультра микроэлементтер-радий,уран,торий,цезий,қалайы және басқа радиоактивтік элементтер.

Минералдық заттар-ферменттер,ас қорыту шырындары,гормондар,сүек ет массаларын түзу процесстеріне қатынасады.Адамның кейбір минералдық заттар қажеттілігі милиграммен:Ca-800000гр,фосфор 1000-1500мг,натрий 4-6мың гр,калий 2500-5000мг,магний 300-500мг,темір 15мг мыс купрум 2мг.Адамға тәулігіне 20-30гр минералдық заттар керек.

Углеводтар.Тәуліктік қажеттілігі 400-500гр.Молекулалық құрлысы бойынша углеводтар (көмірсутегілері) былай бөлінеді:моносахаридтер,олигополисахаридтер,полисахаридтер.Моносахаридтер-пектоза,гексоза.Пентозалар күрделі полисахаридтер құрамына кіреді,дәнді дақылдар,жүгері дәні,жемістермен көкөністерде болады,чексозалар белгілері-глюкоза мен фруктоза.Глюкоза бос түрінде-жемістерде,балда және басқа тағамдарда болады.Фруктоза-қанттардың ішіндегі ең тәттісі,әдетте глюкозамен қатар болады.Олиполисахаридтерге жатады:дисахаридтер,сахароза,мальтоза,латоза және басқа углеводтар.Сахарозаны өнеркәсіптік көлемде қант троснигінен алады.

Лактоза-сүттік қант,сүтте болады(4,7%)глюкоза молекуларының қалдықтарынан құралады.

Мальтоза-крахмалды ферменттік немесе қышқылдық гидролиз жасау кезінде пайда болады,патока мен салодтада болады.

Полисахаридтерге жатады:крахмал грикоген,

клетчатка және басқа углеводтар .

Крахмал болады-ұндық тағамдар ,картофельді тамақ ретінде пайдалынылады.

Гликоген (организмдер крахмалы)болады бұлшық еттерде(4%дейін),бауырда(20%дейін).Жануарларда кейбір өсімдіктерде (саңырауқұлақтар, ашытқылар)артық материалдар ретінде болады.

Клетчатка(целюлоза)өсімдіктіктағамдардаболады:картофель,көкөністежемістер,піскеннан,қарақұмық,сұлы,ешмен жармаларында.

Липидтер-екі қатар заттар жатады:майлар май тәрізді заттар(липоидтар).

Майлар-өсімдіктік және жануарлық болып бөлінеді.Майлар-ең жоғарғы қуаттылық пен бағаланады( 37,7% КДЖ грамға)майға ерітілмеген витаминдердің (A D E K) көзі болып табылады.Адамның тәуліктік майлар қажеттігі 80-100грамм.

Липоидтарға жатады-фосфолипидтар, стеролдар және балауыз.

Азот құрамдас заттар екі топқа бөлінеді: белоктық және белоктық емес.

Белоктар-тағамдық жағынан өте бағалы бөлігі болып табылады.тағамдағы белоктар дене белогын құруға пайдаланылады. Адамнның тәуліктік белоктар қажеттігі 80-100грамм.Белоктық емес заттарға жатады :белоктың гидролиз немесе толық емес синтезінің бөліктері(аминдік қышқылдар,албутоздар,алкалойдтар,азоттық және азотты қышқылдар тұзы , нуклейін қышқылы).

Ферменттер –(немесе энзима ерекше)тірі,өсімдіктер,микробтар клеткаларынан бөлінетін заттар,химиялық реакцияларды тездету қасиеттері болады.

Витаминдер-физиологиялық белсенді,төмен молекуларлық,органи-

калық құрамалар,организмнің қалыпты жұмыс істеуіне өте аз мөл-шерде керек.Витаминдер-майға ерілетін және витаминге ұқсастар болып екіге бөлінеді.

Майға ерілетіндерге мынавитаминдержатады:А тобы(ретинол,

каротин),D тобы(кальций,феромы),E және K тобы, суда ерітілетін витаминдер :B1(тиамин),B2(рибофломин),PP(нисцин),C(аскорбин қышқылы),P(рутин).

Қышқылдар-органикалық органикалық емес болып бөлінеді.Орга-

никалық қышқылдардың көп тарағандары:сірке,сүт,алма,шарап лимон қышқылдары.Сірке қышқылы-шараптарда,нанда,жеміс-алмашырында.

Сүт қышқылы-етте,балықта,нанда,сүтте,ашыған сүт тағамдарында бо-

лады.Бензой,құмырысқа,салицил қышқылдарында тазарту және емдік қасиеттері болады.

Неорганикалық қышқылдардан тағамдарда ортофосфорлық қышқыл болады.

Бояғыш заттар(пигменттер)олар майға ерітілетін пигменттер арқы-

лы көрсетілген хлорофил(жасыл),каратиноидтар(қызғылт,сары,қызыл),

флавондық(сары,қызғылт),антоциандар(қызыл,көк).

Иіс беруші заттар(ароматтық).Иіс құрамына әртүрлі заттардың күр-

делі араласуы арқылы пайда болады,әртүрлі химиялық қоспалар,иісті углеводтар,күрделі эфирлер,альдегидтер,кетондар,қышқылды спирттер

т,б заттар.Хош иіс беретін заттар тағамдардың дәмдік қасиетін және жұғымдылығын арттырады.

2.Азық-түлік емес тауарлардың тұтыну қасиеттері.

Бұларға жатады:әлеуметтік,функциялық,эргономикалық,эстетикалық,

тұтыну сенімділігі,экологиялық,қауіпсіздік қасиеттері.

Әлеуметтік көрсеткіштерге жатады:әлеуметтік адрес және тұтыну классы,тауарлардың үйлесімді ассортименті,моральдік ескіру қасиет-тері.Әлеуметтік адресс және тұтыну классы көрсеткіштерін белгілеуге

халықтың берілген тауарлармен жабдықталуы,тауардың сұранымы,та-

уарларды тұтынушылардың крегіне жарауы,тауардың техникалық жа-

рақтануы және бөлшек сауда бағасы қолданылады.

Функциялық қасиеттер-тауарлардың негізгі және көмекші функция-

ларын орындау,мүмкіншілігі. Мұнда мынадай көмекші функциялар қосылады.Тауардың құрамы техникалық жетімділігі.

Эргономикалық қасиеттер-тауардың адамдардың кейбір қасиетте-

ріне және қоршаған ортаға бейімділігі.

Эстетикалық қасиеттер-жетілген және тиімді түрі,өнеркәсіптік жетілген орындалу қасиеттері.

Тұтыну сенімділігі-беріктігі,қолдану ұзақтығы,жөндеуге бейімділігі

сақталуы:

a) Беріктігі-тауарды белгілі мерзімде өзінің қасиеттерін сақтауы;

б) Қолдану ұзақтығы-заттың өзінің жұмыс атқару мүмкіндігін сақтау қасиеті.Бұл көрсеткіш жұмыс істеу ұзақтығы,орташа мүмкіндік және

орта,күрделі жөндеуге дейінгі жұмыс уақыты арқылы белгіленеді;

в) Жөндеуге бейімділігі-ақауды табу және оның себептерін анықтау,

және осы ақауларды жою жөндеу жұмыстарын атқару мүмкіншілігі.

г) Сақталу қасиеті-тауарлардың жұмысқа кіріскенше және жұмыс кезінде,сақталу кезінде,тасымалдау кезінде белгілі жағдайларда өзінің қасиеттерін белгілі уақытқа дейін жоймау қасиеті(сақталу уақыты жарамдылық уақыты).

Қауіпсіздік қасиеті-тұтыну және шығару кезінде адамдарға қауіпсіз

болуы.Сертификация кезінде белгіленеді.

Технологиялық қасиет-шығару тұтыну кезінде технолгиялық-конструктивтік шешімдердің тиімділігі.Тауарларды дайындау,шығар-

ру,тұтыну кезіндегі тиімділігі.

Тасымалдауға бейімділік-тауардың қолданылмай тасымалдауға

бейімділігін көрсетеді.

Тауар сапасы түсінігі.

. Тауарлардың сапасы-дүниежүзілік МСО стандарты бойынша,ол тауардың қасиеттерінің белгілі қажеттіліктерді өтеуге арналған жиынтығы.Тауардың қасиеттеріоны пайдалану немесе тұтыну кезінде көрінеді.

Тауарларды пайдалану-пайдалану кезінде тауарлардың ресурстарын

жоғалту процессі.

Тұтыну-бұл тауарларды толық пайдалану.Кез келген тауарларды оны сапасы,сапалық көрсеткіштері бойынша анықтауға болады.Тауар-

дың қасиеттері оны белгілі қажеттіліктерді өзінің тағайындалған орны

бойынша өтеу.

Тауардың қасиеттері-жай және күрделі қасиеттер болып бөлінеді.

Тауардың сапасы-қоғамның әлеуметтік қажеттілігін өтеуі және өндірістік тиімділігі бойынша анықталады.

Тауардың пайдалы қасиеттері болуы,бірақ сапасы жоғары болмауы мүмкін,егер қажеттілікті өтеу қасиеті төмен болса.

Мөлшерлік формада тауардың сапасы сапа көрсеткіштері арқылы белгіленеді.

Бірлік көрсеткіш-тауарладың қоғамның көрсеткіштерін өтеуге жарамдылығын көрсетеді.Сапалық көрсеткіштер:бірлік және комплекстік болып бөлінеді.

Бірлік көрсеткіш-тауардың бір ғана қасиетін көрсетеді.

Комплекстік көрсеткіш-тауардың сапасын көрсететін бірнеше қасиеттерінің жиынтығы.Комплекстік көрсеткіштің бір түріне интег-

ралдық көрсеткіш жатады.Бұл көрсеткіш тауардың тұтыну бағасының

бағаға ара қатынасы бойынша мына формула есептелінеді:

A=Ko /Z

А-интегралдық сапа көрсеткіші

К0-комплекстік көрсеткіш,тауардың тұтыну қасиеттері бйынша

Z-тауарды шығару және тұтыну шығындары

Интегралдық көрсеткішті басқа формула бойынша табуға болады.

Ип-Э/З

Э-пайдаланудың жиынтық пайдалы әсері

З-тауарды өндіру және пайдаланудың жиынтық шығыны

Тауарлардың сапалық көрсеткіштерін анықтағанда негізгі тауарлардың

көрсеткіштері эталон ретінде қолданылады.Бұл жағдайда негізгі көрсеткіштер ретінде ең жақсы шетелдік тауардың немесе жобадағы

тауарлардың тәжірибелік көрсеткіштері алынады.Бірақ сапаның өзі анықталмайды.Тауардың сапалық деңгейі-дегеніміз тауардың сапалық көрсеткіштерін базалық көрсеткіштермен салыстыру арқылы табылады:

Yk=G/Gв

G және Gв-анықталатын тауардың сапалық көрсеткіштерінің сандық мәндері.Тауарлардың сапалық деңгейін анықтағанда мынандай тәсіл-

дер қолданылады:

1)Диференциалдық

2)Комплекстік

3)Аралас

Диференциалдық тәсіл-тауардың бірлік көрсеткіштерін негізгі эта-

лондық көрсеткіштермен салыстырамыз:

(1) Gi=Pi/Piв

Pi-анықталатын тауардың көрсеткіші

Piв-негізгі тауардың көрсеткіші

• G=Pi/Piв

 

Бірінші формула-дәмдік,иістік көрсеткіштерді анықтауда қолданы-

лады.Бұл көрсеткіш бірге жақын,не одан жоғары болады.

Екінші формула-тағамдардағы ауыр металлдар тұздарының қоспасын

анықтауда қолданылады.Бұл жағдайда тауардың сапалық қасиеттері осы санның кемігеніне байланысты.Көрсеткіштің сандық мәні кем болса,онда тауардың сапасы жоғары болады.

Комплекстік көрсеткіш-бірнеше қасиеттермен кескінделеді.Ол зат-

тың комплекстік көрсеткіштерін негізгі көрсеткіштермен салыстыруға негізделген.Бірақ әртүрлі көрсеткіштердің ара салмағы бірдей болмайды.Сондықтан комплекстік көрсеткіш мына формула бойынша есептеледі.

К=å MiGi

Mi-i көрсеткішінің салмақтық коэфиценті

Gi-салыстырмалы сапа көрсеткіші(баллмен берілген)

N-көрсеткіштердің саны

Комплекстік көрсеткіш көбіне тамақ өнімдерінің сапасын көрсетуде

қолданылады,мұнда сапа оргоналептикалық тәсілмен анықталады.

Аралас тәсіл тауардың сапасын дифференциалдық және комплекстік

тәсілдердің жиынтығы ретінде анықтайды.Маңызды қасиеттерін диф-

ференциалдық тәсілмен,ал басқа қасиеттері топтарға біріктіліп комп-

лекстік тәсілмен табылады.

Әдетте бұл тәсіл өнімді аттестациялауда қолданылады.

Азық-түлік тауарларының ақаулары.

Тауарларды бағалау процессінде өнімнің әртүрлі талаптарға сәйкестігі тексеріледі.Егер өнім талаптарға сәйкес келмесе ол ақаулы өнім деп аталынады,ал әрбір талапқа сәйкес келмеуі ақау деп аталады.Ақаулар-

дың мынадай түрлері болады:

1)Анық

2)Жасырын

3)Аумалы ақау

4)Едәуір ақау

5)Шамалы

6)Түзетілетін

7)Түзелмейтін

Анық ақау-көзге көрініп тұрған ақаулар.

Жасырын ақау-.бұл көзбен анықталмайды,анықтау тәсілдері құжатта көрсетілмеген.Көбінесе жасырын ақау тауардың жарамсыз болуына себеп болады.

Аумалы ақау-бұл ақау көзбен анықталмайды,анықтау тәсілдері құ-

жаттарда көрсетілмеген,көбінесе жасырын ақау тауардың жарамсыз болуына себеп болады

Едәуір ақау- тауарды қолдануға және сақталуына едәуір кері әсер етеді,бірақ аумалы ақаудан кем болады

Шамалы ақау-бұл ақау өнімді пайдалануға және оның сақталуына көп әсер етпейді(түсі,сыры,ұсақ сызықтар т,б).

Түзелетін ақау-бұл ақау техникалық жағынан түзетуге болатын,ал

экономикалық жағынан тиімді болады.

Түзелмейтін ақау-бұл жарамсыз өнім.Жарамсыз өнімдер қайта түзе-

летін немесе қайта түзелмейтін болып бөлінеді.

Тауарларға қойылатын талаптар.

Талаптар дегеніміз тауарлардың өзінің орнын пайдалануға сәйкесбо-

лу ерекшеліктерінің өзінің керекті уақытына дейін сақталуы.Талап қою деңгейі әрбір уақыт ішінде біркелкі болмайды,ол халықты материал-

дық және мәдени деңгейіне,халықтың тауар жөнінде хабарлануына байланысты.

Тауарға қойылатын талаптар мен сапасы арасында белгілі айырма-

шылық болады,ол сапаның деңгейінің жоңартуға ынталандырады.Та-

уарға қойылатын талаптар болуы мүмкін:

1).Керекті және алдағы

2).Жалпы және ерекше

Керекті талаптар көптеп шығарылатын тауарларға сатуға қойылғанда белгіленеді.Оларды экономикалық,техникалық мүмкіндіктерді ескере отырып белгілі бір мезгілге қойылады.Олталаптар стандарттар мен техникалық талаптар арқылы белгіленеді.Олар өзгертіліп отырады.

Алдағы талаптар-олар жалпылама және жоғары талаптар керекті талаптар арқылы белгіленеді.

Жалпы талаптар-бір немесе көпшілік тауарларға қойыладықауіпсіз-

дік талаптары.

Ерекше талаптар-бұл талаптар белгілі тауарға не тауарлар тобына белгіленеді(мысалы:фарфор,фаянс тауарларына).

Керекті,алдағы,жалпы және ерекше талаптар қай тұтыну жағын көр- сетуіне байланысты басқаша бөлінуі мүмкін:

-әлеуметтік

-функциональдық

-технологиялық

-эргономикалық

-гигиеналық

-эстетикалық

-экологиялық

-беріктілігі

-сенімділігі

-тиімділігі

Барлық осы талаптар өздеріне тән тауардың қасиеттерімен белгіленеді.

Тауардың сапасын қалыптастыру факторлары.

1).Тауардың сапасына әсер ету факторлары.

2).Тауардың сапасын көтеретін факторлар.

3).Тауарлардың сапасын сақтауға әсер ететін факторлар.

1).Тауарлардың сапасына әсер ететін факторлар:

a).Жобалау мен модельдеу сапасы.

b).Жасау сапсы кезегінде мыналарға тәуелді нормативті-техникалық документтер сапасы,жабдықтар мен құралдар сапасы,ши-

кізат сапасы,құрамдас заттар сапасы,жұмыс сапасы,техникалық талап- тарды сақтау.

2).Тауарлардың сапсын көтеретін факторлар-экономикалық тиімділік

соның ішінде:

a).Бағасы.

b).Жұмысшылырдың материалдық ынтасы.

c).Сапсы төмен тауар шығаруға қарсы тауарлар.

(a)және (b) факторлар объективтк және субъективтік болып бөлінеді.

Объективтік факторлар-өнімнің конструкциясы,өндірістік техника-

лық негізі,пайдалану негізі.Бұл факторлар аз өзгеретін факторлар.

Субъективтік факторлар-адамдарға байланысты болады,орындаушы адамдардың ынтасы мен орындау мүмкіндігіне байланысты.Бұған жа-

тады шеберлік деңгейі,еңбекке деген ынтасы.Бұл факторлар объектив- тік факторларға қарағанда жеңіл өзгермелі болады.

3).Тауардың сапасын сақтау факторлары.

a).Анық және толық белгілеу.

b).Керектіорау.

c).Тасымал ережелерін орындау.

d).Сақтау ережелерін орындау.

e).Барлық уақытта,пайдалану,тасу,сату кезінде керекті тиісті жасау.

Тауарлардың сапасының тасу,сақтау,пайдалану кезінде кемуіне қо- лайсыз факторлардың әсер етуінен болады.Бұл факторлар былай бөлінеді:

a).физико-химиялық факторлар

b).механикалық факторлар

c).биологиялық факторлар

Механикалық факторлар-деформация,механикалық әсерлер,кенеттен жоғарыдан құлау,сырғанау

Биологиялық факторлар-бұл факторлар организмдердің әсерінен бо-

лады,бактериялар,жәндіктер,зиянкестер тауарлардың сапасын төмендетеді.

Сақтау кезінде тауарлардың сапасын жоғалтпау үшін сақтау ережеле-

рін орындау керек.

Азық-түлік тауарларды сақтау және тасымалдау ерекшеліктері.

Сақтау жағдайлары тауарлардың аман сақталуына әсер етеді және олардың ерекшеліктері мен қасиеттеріне байланысты.Сақтау кезінде мыналарды қадағалайды:ауaның құрамы,оның ылғалдылығы,темпера- турасы,сақтау орнының жарықтануы,тауарлардың орналасу реті т,б.

Ауаның құрамы металлдардың тоттануын тездетеді,тоттықтану про- цесстеріне т,б қоймаларда оптималды ауа ортасын құру керек,ол үшін ауа алмастыру желдеткіштері қолданылады.

Ауаның ылғалдылығы ондағы су буларының мөлшері бойынша анық- талады.Тауарларды сақтау кезінде ауаның салыстырмалы ылғалдылы-

ғы есепке алынады,ол %пен көрсетіледі,параметрлермен өлшенеді. Көптеген азық-түлік емес тауарлар ауаның салыстырмалы ылғалдылы- ғы 50-70%,температурасы 10-20° С да сақталады.Қоймаларды жарық- тандыру тауарлардың қасиеттеріне байланысты.

Тауарларды дұрыс орналастыру оларды аман сақтаудың маңызды шарты.Олар қабырғадан 20см,электр шамдардан 50см,жылу приборла- рынан 1метрден жақын орналастырылмауы керек.Тауарларды орналас- тырғанда олардың өзара әсері-иістарауы,ылғал тарауы ескерілуі керек.

Тауарларды ую тауарлардың формасының сақталуына және оларды көруге ыңғайлы болуы керек.

Тасымалдау жағдайы тауарлардың қасиеттерін сақтау мүмкіндігін жа

сау керек.Тұтыну тауарлары барлық транспорт түрлерімен тасымалда- нады.Транспорт түрі тауарлардың қасиеттері,орамы және тасу қашық- тығы бойынша анықталады.Көптеген тауарларды контейнермен тасыған қолайлы,өйткені олар жақсы сақталады.

Сақтаудың қалыпты жағдайларында тауардың табиғи кемуі болуы мүмкін,олар,кебу,шаңдау,үгілу т,б.

Табиғи кемудің көлемі тауардың түріне,транспорт түріне,тасу уақы-

тына,сақталу мерзімі мен жағдайларына байланысты.Табиғи кемуге тез

сынатын тауарлардың тасымал кезінде сынуы жатады(сынықтар).Тауар ыдыстарға(тара)салады,олар былай бөліне-: ді қолданбағыты,материалы,мықтылығы,конструкциясы,айналым са-

ны, көлемдері.

Қолдану бағыты бойынша ыдыстар бөлінеді:өнекәсіптік, тұтынушы- лық,транспорттық

Өнеркәсіптік ыдыстар-(жәшіктер,түптер т,б)өнім шығарушы мекеме-лерде шикізат,жартылай өнім,дайын өнімдер тасуға қолданылады.

Тұтынушы ыдыстары—(пакет,қорап,шынылар,банкалар т,б)тауардың бағасына кіреді және сатылғанда тұтынушы меншігіне көшеді.

Транспорттық ыдыстар-(жәшік,қорап,бөшкелер,қаптар т,б)тауарды шығарушыда тұтынушыға жеткізгенше қолданылады.

Материалы бойынша ыдыстар болуы мүмкін:ағаш,металл, пластмас- са, қағаз,пластикті.

Механикалық әсерлерге төзімділігі бойынша ыдыстар бөлінеді:қатты (бөшкелер,шынылар,флакондар,жәшіктер),орташа қатты(картон, жә- шіктер),жұмсақ(қаптар).

Конструкциясы бойынша:бұзылмайтын,бұзылатын,жиналатын,

бұзылып-жиналатын.

Айналымы бойынша ыдыстар бөлінеді:бір айналымды,қайтарымды,

көп айналымды.

Ыдыстардың мөлшері-көлемі немесе гобариттікөлшемдері бойынша (ұзындығы,ені,биіктігі)беріледі.

Орамдар өнімдерді сыртқы ортаның әсерінен,ақаулардан, жоғалудан, яғни тауардың сапасын сақтауға керек.Ол жарнама құралы ретінде қолданылады және қолдануға ыңғайлы,сатып алушыларға мәдениетті қызмет көрсетуге арналған.

Ыдыстың түрі,орамдық материалдар ыдысқа қойылатын талаптар,

стандарттар мен технологиялық талаптарда әрбір тауарға көрсетіледі,

тауарды қабылдағанда бақыланады.

Азық-түлік тауарларды сақтау негізі

1).Сақтау кезінде өтетін процесстер сақталу кезінде физикалық, биологиялық,микробиологиялық процесстер өтеді,солардың әсерінен химиялық құрамы мен сақталу мүмкіндігі өзгереді.

Физико-химиялық процесстерге жатады:судың буларын сіңіру,кристализация,майысу,белоктар мен колойдтардың ескіруі(нан-ның қатаюы,айранның бүлінуі т,б).

Химиялық процесстер-майлардың ашуы(ауа оттегінің әсерінен), сарғаю(кептірілген көкөніс пен картофель түсінің өзгеруі), металлдар- дың тағамдарға өтіуі.

Биохимиялық процесстер-дем алу.

Гидролитикалық процесстер-мысалы,еттің оргалиптикалық процесс- тері(сойғаннан кейінгі өзгерістер).

Микробиологиялық процесстер-ашу(спирттік,сүт қышқылдық,май қышқылдық т,б),шіру бактерияларының әсерінен(көбінесе белоктық заттар шіриді).

Көгеру-әртүрлі көгерткіш саңырауқұлақтардың әсерінен болады,та-

ғамдардың бетінде әртүрлі жәндіктер мен кеміргіш зиянкестер көп

зиян келтіреді.

Осы факторлар бойынша тауарларды 3 топқа бөлуге болады:

a).Тез бүлінетін тауарлар,бұлар көп мөлшерде су және басқа микроорганизмдер дамуына мүмкіндік беретін ортасы бар.Бұл тауарларда биохимиялық процесстер жүреді.

b).Суы аз тауарларлар.Бұларға физикалық,физико-химиялық,химиялық процесстер жүреді.

c).Консервтейтін заттары бартауарлар.Бұлар қант,спирт,тұз.Оларға физикалық және химиялық процесстер тән.

2).Сақталу,тасымалдау кезінде тауарлардың кему процесстері иынадай болып бөлінеді:

a).Табиғи кему.

b).Нормалық кему.

c).Активтілу кему.

Табиғи кему-тағамдардың мөлшерінің табиғи процесстер әсерінен кемуі(кебу,ұшу,ағу,үгілу).

Нормалық кему-тауарларды сатуға дайындау кезіндегі кемуі.Бұлар ликвидтік және ликвидтік емес болып бөлінеді.

Ликвидтік кему-сүйектер,терілер,ұсақ бөліктер,бұларды пайдалануға болады.

Ликвидтік емес-бұлар пайдалануға жатпайтын бөліктер,оларды жинап жаю керек(балықтың терісі,орау материалдары).

Актіленетін кему-бұлар бүлінген бөліктер болып табылады.

3).Тамақ өнімдерін сақтау режимі.

Тамақ өнімдерін сақтаурежимдеріне мыналар жатады:ауаның темпера- турасы,ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,ауның газдық құрамы, жарық,ауа алмасуы,санитарлық жағдай.

Температура көптеген өнімдердің шарттарына кіреді.Ол сақталу кезіндегі көптеген процесстердің жылдамдығына әсер етеді. Темпера- тура жоғарласа булану,ферменттер,микроорганизмдер,зиянкестердің белсенділігі артады.Тағам өнімдерінің құрамы ментүріне байланысты сақталу температурасыәртүрлі болып келеді 18° C дан 25° C ға дейін.

Мұздатылған өнімдер(ет,балық,көкөністер)-18° C да сақталады.Сүт та-

ғамдары,көптеген жемістер мен көкөністер,жұмыртқа,өсімдік майы

0° С дан +4° С ға дейін сақталады.Тұздалған балық,сүрленген балық,ірімшіктер,кейбір көкністер мен жемістер(алма,капуста, сарым- сақ,чеснок)-2° С дан –5° С дейін сақталады.

Ауаның ылғалдылығы өнімдерді сақтауда температура сияқты айтар- лықтай роль атқарады.Ауаның ылғалдық көрсеткіштері абсалюттік және салыстырмалы ылғалдылық,шың нүктесі ауаның толық ылған- дану температурасы(100% салыстырмалы ылғалдылық).Өз ылғалдықтары бойынша өнімдерді 3 топқа бөлуге болады:

Жоғары 40% тен артық

Орташа 10% тен 40% ке дейін

Төмен 10% тен кем

Жоғары ылғалдылығы бар өнімдерде(ет,балық,жеміс,көкөністер т,б) судың көп бөлігі бос түрде болады.Бұл өнімдерді жоғары ылғалды ауада сақтау керек(салыстырмалы ылғалдылығы 85-90%).

Орташа ылғалдылығы бар өнімдерде(шоколад,карамель,какао,жеміс-жидек өнімдері,жұжықтар)судың көп бөлігі құрғақ бөлігімен байла- нысты болады.Бұларды салыстырмалы ылғалдылығы (75-85%) ауада сақталған дұрыс болады.80-85% ылғалдықта жұмсақ ірімшік, қортыл- ған май,ірімшік, жұмыртқа сақталады.

Ылғалдығы төмен өнімдерде(шәй,қант)барлық су байланысқан түрде болады.Олар ылғалдығы 60-65% болатын ауада сақталады.

Газдық орта өнімдердің сақталуына әсер етеді.Ауадағы оттегі өнімдегі қышқылдану процессіне әсер етеді,шараптар,шырындар т,б дәмі мен иісін өзгертеді.Керектік газдық орта мынадай құрамда болу керек:

Оттегі 21%

Азот 78%

Оттегі диоксиді 0.03%

Қалғаны инерттік газдар.

Жарық өнімдердің сақталу кезіндегі өзгеру процессіне әсер етеді. Жа- рықта өнімдердің көптеген керекті құрамдары бұзылады майлар тот- тығады,шарап өнімдерінің түсі ағарады, жемістер мен көкөністердің өсіп кетуі шапшаңдайды,зиянды заттар жиналады.Жарық консервтер- ге,нан өнімдеріне,макарондарға теріс әсер етпейді.

Ауа алмастыру біркелкі гидролиттік режим береді,сақталған өнімдер- дің буларын әкетеді.

 

Тағам өнімдерін консервлеу.

Консервлеу бұл тамақ өнімдерін ұзақ сақтау үшін ерекше өңдеуден өткізу.Консервілеудің әртүрлі әдістері болады физикалық, биология- лық,химиялық,аралас әдіс.

Физикалық әдіс:

1.Жоғары температурамен консервілеу.

a).пастеризация-100% тан төмен температурамен өңдеу.Олар қысқа 0.5-1мин t=85-90° C,ұсақ 25-30мин t=65°C.Мысалы:сүт,сыра,джем.

b).стерилдеу-өнімдерді 100° С тан артық температурада өңдеу.

2.Төменгі температурамен консервлеу.

a).суыту-бұл өңдеу және сақтау тамақ өнімдерінің клеткаларының қату температурасуына жақын -1° C-(-4° C) өткізіледі,сақталу мерзімі 24сағаттан 6-10айға дейін.

b).мұздату-төмен температурада сұық заттардың қатқанша мұздату.

3.Суды азайтатын фильтрлер арқылы консервлеу(шырындар, сыра, шарап).

4.Йондағыш сәулелермен консервлеу.

5.Ультра жиіліктегі (УВЧ) өте жоғары жиіліктегі сәулелермен (СВЧ) ультрафиолеттік (УФЛ).

6.Ультрадыбыспен консервлеу

Физико-химиялық тәсілдер:

a).Кептіру-өнімдердің суын азайту.Болады:шашыратпа, контакті, вакумдық,субитациялық.

b).Баяу кептіру-тұздалған өнімдерді табиғи ортада баяу кептіру10-30 тәулік t=10-25° C ет,балық тағамдары.

c).Тұздау неқант қосу арқылы консервлеу.

Биохимиялық әдістер:

a).Ашыту-бұл сүт кышқылы арқылы консервлеу,өнімдегі қанттарды сүт қышқылды бактериялармен ашыту.Бұл өнімдер өңдеу тәсілдері бойынша ашыған,тұздалған,суланған болып бөлінеді.

Биохимиялық әдістер:

a).Этил спиртімен

b).Маринадтау(сірке қышқылымен)

c).Басқа қышқылдармен

d).Антибиотиктермен

e).Газдармен(СО2,азон)

Аралас әдіс:

a).Сүрлеу-бұл ет,балық өнімдерін түтіндету арқылы өңдеу,олардың сақталу мүмкіндігін арттырады және дәмдік ерекшеліктер береді.

Ыстық сүрлеу:60-110° С 40мин 2сағат.Суық сүрлеу(түтінсіз)-түтіннен алынған сұйық препараттарды тұздағанда немесе бөлек шашырату арқылы қосады.Электростатикалық сүрлеу-сүрленетін затты жоғары кернеулі электростатикалық әсерге қояды және қою түтінімен әсер етеді.

Ыдыстар мен орау тауарлардың сапасын сақтауфакторлары.

Ыдыс тауарды бүлінуден,жоғалудан басқа дәм иістен сақтау керек және тасымалдауға сақтауға бейімделген болу керек.Мақсаттары бо- йынша ыдыстар тұтыну немесе алғашқы ыдыстар болып бөлінеді, бұлармен өнім сатып алушыға келеді және сыртқы ыдыстар,бұлар тұтыну ыдыстарының сыртында болады немесе ал алғашқы ыдыссыз салынады(бөшкелер,жәшіктер,контейнерлер).

Ағаш ыдыстар-жәшіктер,астаулар,бөшкелер,корзиналар.Бұлар кең қолданылады,өздерінің мықтылығы,арзандығы,жеңілдігі арқылы.

Картон не қағаз ыдыстар,жеңіл картон,желімделген,құйылған қағаз жәшіктер.Бұларда өнімдер жақсы сақталады тасуға жақсы бейімдел- ген ағаш ыдыстан артықшылығы көп.

Мата ыдыстар-мата қаптар,кенеп қаптар(25-100кг)ұн тағамдары, жар- малар,крахмал сақтауға қолданылады.

Шыны ыдыстар-бөтелкелер,банкалар,балондар,консервленген немесе сұйық заттарды жабық түрде сақтауға қолданылады,сүт өнімдері,шараптар,арақ,сыра сусындар.

Темір ыдыстар-бұлар флягтар сүт құятын алюминиден,тот баспайтын темірден,қалайылған,дәнекерленген,сұйық майға араналған,ақ қаныл- тырдан жасалған банкалар,лакталған қаңылтырдан жасалған, консер- вілер мен шайға арналған,,тюбиктер алюминеден соустарға,темір жәшіктер контейнерлер,цистерналар сүтке, сыраға, шараптарға,ұнға арналған.

Полимерлік материалдардан жасалған ыдыстар-бұл полимерлерден жасалады(полиэтилен пленкасы,полиэтилен,полипропилен)немесе күрделі композициялар(пластмассалар,полимермен қапталған материалдар).

Полиэтиленнен-қатты немесе жұмсақ ыдыстар жасайды.Қатты поли- этиленнен жәшіктер,бөшкелер,флягтар,контейнерлер,стакандар жасалады.

Полипрпиленнен-қатты ыдыстар мен пленкалар жасайды.Қатты ыдыс- тар берік және жоғары температураға 110ºС төзімді болады.

Поливинилхлорид-қатты ыдстармен және пленка жасауға қолданыла- ды.Олар берік болады,ылғал өткізбейді,ыстық суыққа шыдамды болады.

Целофан-мөлдір,жылтыр пленка қалыңдығы 27-60мк.Орау пленкала- рын.Орау пленкаларының ішінде 1 орында.Олар арзан шикізаттан жа-салған,жыртылмайды,газ май өткізбейді 40-50ºС дейін шыдамды.Кем-

шілігі ылғал өткізеді және ыстықтай біріктіруге жарамайды.Целофан кондитер және темекі бұйымдарын сыртынан орауға қолданылады.

Өнімдердің сапсын анықтау тәсілдері.

Өнімнің сапасын тексеру-ол сандық және сапалық көрсеткіштерінің қойылған талаптарға сәйкес болуын тексеру. Саудада тауардың сапa- сын бағалау оның қасиеттерінің нормалық құжаттардың талаптарына сәйкес болуын тексереді. Саудада тауар- дың сапасын қабылдап алу, сақтау, сату процесінде тексеріледі. Тексерудің бірнеше түрлері болады: өнеркәсіптік, қабылдау, инспек- циялық,жалпылама,ішінара.

Жалпылама тексеруде барлық өнім тексеріледі.Бірақ бұл әдіс қымбат және қиын.

Ішінара тексеру-өнім партиясының бір немесе бірнеше данасын тексереді.

Сұрыптау-ол белгіленген тәртіп,стандарт бойынша өнім партиясы- нан тексеруге алу.

Мынадай сапа белгілеу өдістері болады:

1).Өлшеу әдісі-әдейілеп арнаулы жабдықтар арқылы өлшеніп,нақты мөлшермен белгіленеді.

2).Тіркеме әдіс-бақылау мен сынау арқылы атқарылады,мысалы,бір топтағы ақаулар саны.

3).Есептік әдәс-әдетте өнімді жобалау кезінде қолданылады теория- лық және эмпиритикалық заңдылықтар бойынша есептеп шығара- ды.Мысалы,өнімнің қышқылдығы,майлылығына байланыс- ты болады.

4).Оргонолептикалық әдіс-бұл сапалық көрсеткіштерді анализ өткізу немесе сезу органдары арқылы анықтау.Бұл әдістің дәлдігі жеткізуші жұмысшылардың шеберлігіне және қолайлы жағдайларға байланысты.

5).Эксперттік әдіс-эксперттік комиссия шешімі бойынша белгіленеді.

6).Әлеуметтік әдіс-бұл әдіс бойынша сапалық көрсеткіштер көптеген тұтынушылардың пікірлері бойынша анықталады.Пікірлерді көрме- лер, сауда,дәм алу,тұтынушылар жиындарын өткізу,анкета тарату арқылы жинайды.Алынған мәліметтерді математикалық әдістермен өңдейді.

Тауарлардың сапасын әртүрлі әдістермен алынған мәліметтерді тұты- нушылар талабымен және нормалармен салыстырып анықтайды.

Тауарларды стандарттау.

1).Стандарттаудың мәні,мақсаты,талабы.

Стандарттау-бұл белгілі бағыттағы жұмыс барлық жұмыстарды бір тәртіпке келтіру,барлығына бірдей қолдануға жататын ережелер шыға- ру және қолдану арқылы жүргізіледі,істеліп жатқан немесе алдағы жұмыстарды қолданылады.

Стандарттаудың мақсаттары:

1).Тұтынушылар мен мемлекеттің сапа және номенклатура жөніндегі талаптарын қорғау.Адамдардың денсаулығы мен өміріне қауіпсіз бол- уын қамтамасыз ету,қоршаған ортаға зиянсыз болуын қамтамсыз ету.

2).Өнімнің сапсын ғылым мен техниканың дамуына,халықтың талап- тарының өсуіне сәйкес жоғарлату.

3).Өнімдердің бір-біріне сәйкес келуі және алмастыру мүмкіндігі.

4).Материалдық,адамдық ресурстарды үнемдеу,экономикалық тиімділігін арттыру.

5).Әлеуметтік-экономикалықжоспарлардыңнегіздерін салу.

6).Өндіру және саудадағы техникалық кедергілерді жою,отандық өнімдерін ,дүниежүзілік нарықта өтімділігін арттыру.

7).Өндірістік объектілердің табиғи,технологиялық апараттарға қауіп- сіздігін арттыру.

8).Елдің қорғану және жұмылу қабілетінің жоғары болуына көмектесу.

2).Нормалық актілерді класификациялау.Стандарттау әр жағынан қаралады;

1).Практикалық жұмыс

2).Басқару жұмыстары

3).Ғылым

Стандарттау ғылым ретінде мына жұмыстарды атқарды:зертейді және қортады,стандарттау заңдылықтарын жалпы түрде немесе белгілі уақытта.Мысалы:системалау,класстау,кодтау,техникалық информа- циялау.

Практикалық стандарттау-бұл нормалық документтерде керекті ере- желерді,нормаларды белгілеу.Қайталанатын жұмыстармен өндірістерде оптимальді бағыт ұстауға көмектеседі.Өмірде және өн- дірістерде қолданылады.Практикалық жұмыстың нәтижесі нормалық құжаттар шығару.

Нормалық құжат-бұл құжатта ережелер,нормалар белгілі бір жұмыс бағытында қолданылады. Мысалы: стандарттар, эталондар, техникалық көрсеткіштер.

Стандарт-бұл нормалық документ ынталы жаұқтардың жалпы келісім бойынша жасалады және белгіленген орган арқылы бекітіл- ген барлық жерде әрқашанда орындалуға тиісті әртүрлі жұмыстар- мен өнімдерге,көрсеткіштермен талаптар,нормалар белгіленеді. Стандарт-бір ыңғай оптималды тәртіп орнатуға бағытталған.

Стандарттау басқару жүйесі ретінде-мемлекеттік стандарттау жүйе-сі комплектің нормалық құжаттарға негізделген.Олар өзара байла- нысты талаптар қояды ұйымдастыру шараларын белгілейді.

Стандарттау құжаттары әртүрлі деңгейде болады:

a).Мемлекеттік заттар.

b).Мемлекетаралық заңдар.

c).Жүйелік стандарттар.

d).Өндірістік орындардарының стандарттарымен техникалық талаптары.

Эталон-үлгі,бұл дайын өнім басқа өнімдермен салыстыру үшін бекітілген өнім.Эталон-үлгі өнімінде құжат бекітулі болады,онда өндірушінің анықтамалары,адресі,мөрі,қолдары болады.Әдетте екі үлгі жасалады.Бұл даулы жағдайлар болмас үшін істелген.

Техникалық баяндау-бұл дайын өнімнің ерекшеліктері,жасау ерек-

шеліктері(технология,шикізаттар)көлемі,тасымалдау,сақтау ереже- лері, жасаушының кепілдіктері жазылған құжат.Кейбір жағдайда суреті салынады.

Стандарттау объектісіне мыналар жатады: өнімдер, қызметтер, технологиялар,басқару,қабылдау,сақтау, тексеру,пайдалану,жөндеу және басқалалар

Тауарларды сертификаттаукуәлік беру.

Сертификаттау-комплектік жұмыстар арқалы(сертификат)өнімнің халықаралық немесе мемлекеттік импорттаушылардың стандартта-

рына сәйкес екендігін көрсету.Қай стандарт бойынша сертификаттау қойылған мақсатқа байланысты болады.

Сертификаттау объектісіне жатады: өнімдер, қызметтер. Серетифи- каттауға қатынасады:өндірушілер,тұтынушылар жағы және тәуелсіз үшінші жақ.

Сертификаттау мақсаты:

1).Нарыққа қатынасу жақтардың өз елінде немесе халықаралық нарықта жұмыс істеуіне жағдай жасау.

2).Тұтынушыларға тауарларды таңдауда көмектесу.

3).Экспортқа,тауарлардың өтімділігіне көмектесу.

4).Тұтынушыларды адал емес өндірушілерден қорғау.

5).Өмірге,денсаулыққа,қоршаған ортаға,заттардың қауіпсіздігін бақылау.

Сертификаттау екі түрлі болады:

-міндетті

-ерікті

Міндетті сертификаттау-белгіленген орындарға өнімнің талаптарға сәйкес екендігін дәлелдеу.

Ерікті сертификаттау-мұны ерікті түрде өндіруші өнеркәсіпте өткі- зеді,өнімнің өсімділігін арттыру үшін.Сертификаттау құқығы арнайы арнайы мекемелерге берілген.Сертификаттау мекемелердің сертифи- каттау сынағын өткізуге,соның ішінде сертификат беруге немесе бейтарап лабароторияларда өткізілген сынақтар бойынша сертифи- кат беруге құқықтары бар.Сұраушылар сертификаттау тәртібі жөнін- де хабарландырады.Сәйкестік сертификаты(куәлігі)-бұл белгілі ережелер бойынша жазылған өнімнің сертификаттау талаптарына сай екендігін көрсететін куәлік.

Сәйкестік белгісі-бұл белгі сетификаттау ережелері бойынша белгіленген қасиеттеріне сәйкес өнімдерге қойылады.

a).1997жылғы 15шілдеде №1112 Қ.Р мемлекетінің үкімі бойынша міндетті түрде сертификаттауға жататын өнімдердің тізімі белгіленген.

b).Өкіметтің 1998ж 27қарашада №1202 қарары бойынша”Кейбір өнімдерді Қ.Р әкелу тәртібi”кедендік тексеруді кеңейту үшін спирт өнімдері Қ.Р жеріне теміржол интервалымен ғана әкіленеді.

1993ж.қаңтарда “Стандарттау және сертификаттау”заңы бекітілді.

250 лабораторияға сынау құқы барілді.Адамдардың өмірі мен ден-

саулығын қорғау үшін үкіметтің қаулысы 97.07.15 №1112 бойынша қызметтерге біртіндеп міндетті сертификаттау енгізілді.

1).Қоғамдық тамақтану қызметі.

2).Қонақжайлар,мотельдер,кемпингтер қызметі.

3).Автомашиналарды жөндеу,техникалық қызмет.

Стандарттау жұмыстары дамыту үшін бірнеше жаңа заңдар қабылданады.

Тауарларды сараптау.

Сараптау-бұл кейбір сұрақтарды,шешімдерді зерттеу арнайы бө-

лімдерді керек етеді,дәлелденген қортынды шығарылады. Сараптау- дың өткізу сараптаушыларға жүктеледі.

Сараптаушылар тәжирбелі мамндар,ғалымдар,арнайы білімдері бар мамандық дәрежелермен анықтау мен тауарларды салыстыруға жарайтын.Срапшылар зерттейтін өнімдерді жақсы білуі керек,олардың қасиеттерін бағалауға тіжірбиелері жеткілікті болуы керек.Сақтауды өткізуге коммисия құрылады,олар екі бөлімнен тұрады:

1).Сараптаушы бөлім.

2).Жұмыс бөлімі.

Бұл тауардың құрамындағы мамандардың саны мен құрамы, олар- дың ұйымдастыру принциптері қойылған мақсатқа байланысты бо- лады,нормалық құжаттар бойынша белгіленеді.Сараптаудың негізгі бөліктері:

-субъект

-объект

-белгі

-әдістер

-орындау тәртібі

-нәтижесі

Сараптау объектісі-бұл тауарлардың тұтыну қасиеттері, субъекті- мен арақатынасы.

Субъект-бұл адамдар тұтынушылар.

Белгілер жалпы және нақты болып бөлінеді.

Жалпы белгілер-бұл қоғамда қалыптасқан нормалар мен құндылық-

тар осылар бойынша сараптаушылар тауардың тұтыну қасиеттеріне баға береді.

Нақты белгілер-ол отандық және шетелдік нормалық құжаттарда жазылған тауарларға қойылған нақты талаптар.

Сараптауды жүргізу әдістері екі негізге сүйеніп топталған:

1).Класстау негізі-бұл объектінің ерекшеліктеріне байланысты анықталатын жобалау және пайдалану кезінде анықталады.

2).Мамандардың мақсатын орындау ерекшелігіне және орындау құралдарына байланысты ерекшеліктер.Сондықтан жалпы әдістер комплексті және жедел,сараптық,әлеуметтік,есептік әдістер болып бөлінеді.

Сараптық әдіс негізгі болып табылады,оны бөлек сұрақтарды шешуге және жалпы сараптауды өткізуге қолданылады,әсіресе қортынды шешімдерді алуға.Мұнда екі неізгі түрлері қолданылады, олар сараптаушылардың құрамы бойынша бөлінеді:

a).Топтың негізгі сарапшысы әдісі.

b).Комиссиялық әдіс.

Тұтыну тауарларын сараптау екі сатыда өткізіледі:

a).Анализ-сараптаушыларды тауардың барлық қасиеттері туралы анықтамамен жабдықтау.

b).Бағалау-анализдің қортындылары бойынша беріледі,тауардың төтыну деңгейі жөнінде анықтама береді және дәлелденеді.

Сараптау тәжірибесінде комплекстік және жедел сараптаулар жобалау кезінде өткізіледі.

Комплекстік сараптау көптеп шығарылатын,бір немесе бірнеше, се- риялық өндірістегі,жалпы тұтынушыға арналған тауарларға жүргізі- леді.

Жедел сараптау-комплекстік сараптау нәтижесі бойынша тұтыну қасиеттерін сараптау,керекті сараптау талаптарын сақтай отырып са-

тау уақытын кемітуге болады.

Сараптаудың түрлері: -экологиялық

-экономикалық

-тауарлық

-технологиялық

-кедендік

-сот-құқықтық

Экологиялық сараптау-экологиялық көрсеткіштерді анықтау үшін жүргізіледі,тауардың адамға қоршаған ортаға әсері.

Экономикалық сараптау-сараптаушының білім экономикалық білім негізінде құқықтық байланыстар кезінде туындайтын жағдайларды есептеп шығару.

Тауарлық сараптау-сараптау объектілері бойынша екіге бөлінеді:

1.Азық-түлік тауарларын сараптау.

2.Азық-түлік емес тауарларды сараптау.

Тауарлық сараптау кезінде анықталады:

1.Тауардың сапасының мемлекеттік стандарттарға,сатушы мен алу- шының арасындағы келісім шарттарға сәйкес болуы.

2.Тауардың сортының шығару және тасымалдау кезінде төмендеуі.

3.Тауардың сапасының бағаға сәйкес болуы.

4.Бағаны өзгерту некеміту дұрыстығы.

5.Тбиғи кему мөлшері.

6.Тауардың жарамсыз болуы.

7.Бүлінген тауарларды есептен шығару

Тауарлық сараптама кезіндеоргонолептикалық және құжаттық әдістер қолданылады.

Технологиялық сараптама-зерттейді:шикізатты өңдеу технология- сы,технологиялық режимдерді сақтау.Одан басқа технологиялық процесстердің реті,керекті жабдықтар мен құралдарды таңдау.

Кедендік сараптама-кедендік тексеру кезінде жүргізіледі.Ол кезде анықтау химиялық, класстық, технологиялық, сертификаттық, мате- риалдық,тауарлық,бағалық,экологиялық,минералдық,криминалдық, мәдени сараптама жасалады.Бұл сараптамалар кедендік лаборатория- ларда керегінде мамандардыбасқа мекемелерден қосу арқылы өткізіледі.

Соттық-құқықтық сараптама-бұл тексеру заң тәртібінің талабы бо- йынша өткізіледі.Азаматтық және қылмыстық істер бойынша фактілер табуда қолданылады.

Сараптаушылардың қортындысы 3 бөліктен құралған: кіріспе, зерттеу және қортындылар.Кейде 4 бөлім синтездік.

Кіріспе бөлімде көрсетіледі-істің нөмірі мен аты,сараптаудың белгілеу себептері.

1.Сараптаманың аты мен нөмірі.

2.Сараптаманы белгілеген мекеме туралы мәліметтер.

3.Сараптаманы өткізудің құқықтық негіздері.

4.Материалдардың сараптамаға берілу күні,қортынды шығару күні.

5.Сараптама және сараптаушылар жөнінде мәліметтер.Аты жөні, білімі,мамандығы(жалпы және сараптаушылық),ғылыми атағы,дәрежесі,жұмыс орны.

6.Сараптамаға түскен материалдар тізімі.

7.Әкелу тәсілі,орау түрі,тексерілетін объектілердің реквизеттері және кейбір сараптау түрлерінде сараптама кезінде қатысқан адам- дар туралы мәліметтер(Аты-жөні,өске қатынасы).

8.Сараптаушының өзі қойған және өзі шешетін сұрақтар осы кіріспе бөлімінде келтіріледі.

Егер сараптау үстеме,қайта,комиссиялық немесе комплекстік болса кіріспе бөлімінде айырықша аталады.Үстеме және қайта сараптама болса,бұрынғы сараптаудың қортындысы келтіріледі және үстеме қайта сараптама белгілеудің себептері жазылады.

Кіріспе бөлімде эксперттің үлгілер алуда,салыстырмалы тексеруге, орынды көруге қатынасқаны көрсетіледі.

Зерттеу бөлімінде-сараптық зерттеу,оның нәтижесі және анықтал- ған фактілердің ғылыми түсініктемесі беріледі.Бұл жерде зерттелген объектілердің жағдайы,зертьеу тәсілдері,техникалық жағдайларды қолдану,анықтама нормалық материалдар көрсетіледі.

Синтездеу бөлімінде-беріледі:жалпы суммалық өткізілген зерттеуді бағалау,сараптаушылардың қортындысын дәлелдеу.Мысалы иденти- фикациялау зерттеуінде бірдей және әртүрлі болатын белгілерді ба- ғалауы беріледі,ол белгілердің тұрақты немесе тұрақты емес екен- дігін анықтайды.Синтездеу бөлімі әрқашанда бөліне бермейді,кейде оны зерттеу бөлімінің аяғында келтіреді.Бұл әсіресе біркелкі сарап- тамаларда кездеседі.

Қортынды дегеніміз қойылған сұрақтарға жауап болып табылады. Әрбір қойылған сұраққа жауап болуы керек,немесе жауап болу мүм- кіндігі жоқ екені дәлелденеді.Қортынды зерттеудің қортынды бөлігі- нің негізгі мәні болып табылады.Логикалық тұрғыдан қортынды-ол эксперттің ой-пікірі,істелген зерттеу жұмыстарының,белгілі білім деңгейін пайдаланады.Эксперттің қортындысының қандай болуына қойылатын талаптар:

1).Жоғары шеберлік принципі –бұл дегеніміз сараптаушы тек жоғары шеберлікті керек ететін қортындылар жасау керек.Ал егер шешілсе ол дәлелдеу ретінде есептелмейді.

2).Анықтық принципі-бұл дегеніміз екіұшты жауаптар болмауы керек немесе әртүрлі түсінетін қортындылар.

3).Мүмкіншілік принципі-бұл бойынша дәлелдеу кезінде қолданылған қортындыларды ерекше білім қолданбай түсінуге бола- тын болу керек.

Инденсификациялау зерттеулерінде екі түрлі қортындылар бола- ды: жеке ұқсастық,топқа жатқызу.Екінші жағдай егер жеке мүмкін болмағанда беріледі.

Классификациялық зерттеу-объектінің қай классқа,топқа жататы- нын анықтау.Классификациялық қортынды беріледі.

Ситуациялық зерттеулерде-(анaлиз бір жұмысқа немесе процесске жасағанда)қортындыны істің механизмі,кейбір бөліктері, жағдайы, уақыты,жері,қашықтығы,кезегі жөнінде беріледі.

Диагностикалық зерттеулкрде-мынаны анықтайды:бъектінің жағ- дайы,нормаларға сәйкес болуы(транспорттық-техникалық жағдайы, темір бұйымдарды ашық жерде сақтау жағдайы т,б).

Қортындылар логикалық формалар бойынша былай бөлінеді:

-нақты жауап және болуы мүмкін

-мүмкіндік және болған

-бір жауапты,альтернативті

-шартты және шарттсыз

-жақтайтын,қарсы

Құжаттарды жазу.Қортынды сараптаушы немесе сараптаушы- лардың қолы қойылған болу керек.Егер сараптау сараптаушы меке- меде жасалса осы мекеменің мөрімен расталады.Қортындыға қосым- шалар(фотосуретттер,чертеждар,фонограммалар,спектограммалар, хронограммалар т,б)сараптаушының қолы қойылып мекеменің мөрі басылады.Мұндай қосымшалар сараптаушылардың қортындысына иллюстрация болып табылады және оның бір бөлігі болады.

Қортындының әрбір бөлігіне сараптау өткізген адамның қолы қойылу керек.егер қортындыларды әртүрлі сараптаушылар жасаса әрбір қортындыға бөлек қол қойылу керек.Қортындыдан басқа,сараптау нәтижесінде қортынды шығаруға мүмкіндік жоқ екендігіне хабарлама берілуі мүмкін.Егер мұндай құжат қойылған сұрақтарды шешуге мүмкіндігі жоқ екені белгілі болса(зерттеу жүр- гізілмейді)жазылады.Зерттеу жүргізілмегендіктен сараптама өткізіл- меген деп есептеледі,ешқандай қортындыны сараптаушы бермейді.

Сараптаманы белгілеген мекемеге берілетін құжат болып, сарапта- ма жүргізу мүмкіндігі жоқ екендігіне хабарлама болып табылады.

Егер қойылған сұрақтар сараптаушының арнайы білім арнасынан шықса немесе берілген материалдар жеткізіліксіз болса,жазбаса түрде сараптау мүмкіндігі жоқ екендігі жазбаша түрде хабарланады

Тауардың бәсекеге шыдамдылығы.

Бұл тауардың экономикалық,техникалық пайдалану көрсеткіштері дәрежесінің нарыққа түскенде,басқа осындай тауарлармен бәсекеге түскенде,жеңетіндей болуы.

Тауардың бәсекеге шыдамдылығы-бұл тауардың салыстырмалы мінездемесі оны комплекті бағалау барлық жағынан: өнеркәсіптік, саудалық,экономикалық көрсеткіштерін басқа тауарлармен немесе нарық талаптарымен салыстырылады.Ол тауардың және бәсекеге түскен тауарлардың жалпылама тұтыну қасиеттерін көрсетеді, қоғамның қажеттілігіне жарауы,шығын мен бағаның арақатынасы, жеткізу және пайдалану жағдайы.

Тауардың бәсекеге шыдамдылық көрсеткішітері:

1).Техникалық көрсеткіштер.

2).Саудалық жағдайлар:

-баға көрсеткіштері

-жеткізу және жеткізілген тауардың көлемі

-нарықтағы салық және кедендік жағдайлардың көрсеткіші

-сатушылардың жауапкершілігінің көрсеткіштері

3).Ұйымдастыру жағдайлары.Тауарлады сатуды ұйымдастыру жағдайларына мыналар жатады:

-сатышулар мен сатып алушылардың арақашықтығы жақын болу

-тауарларды тек ірі партия ғана емес ұсақ партиялармен де қоймалар арқылы жеткізу

-сатудан кейінгі қызметті кеңейту,тұтынушыларға кепілдік және кейінгі қызметтерді көрсету

-рекламаны жоғары техникалық-ұйымдастырушылық,сапалық деңгейде жүргізу

4).Тұтынудың экономикалық шарттары.Бұл шарттар көптеген көр- сеткіштерді біріктіреді,негізгілері:

-шығарылған бір дана өнімге немесе жұмсалған энергия, қаржы, шикізат

-шикізат пен материалдардың пайдалану бағасы

-қолданылған технологиялардың сенімділігі

-жөндеу жұмыстарының бағасы мен сенімділігі

-артық бөлшектер бағасы

-қызмет етушілердің саны мен шеберлігі

Бәсекеге шыдамдылықтың жалпы эмпирлік формуласы: КСП=качество+цена+обслуживание

СБҚ=сапа+баға+қызмет

Тауардың бәсекеге шыдамдылығын комплексті бағалау маңызды жұмыс.Ол бағалаудың негізгі факторлары:

1.Экономиканың қуаты мен өсу қарқыны.

2.Ғылым мен техниканың даму дәрежесі.

3.Халықарлық жұмыс бөлуге қатысуы.

4.Ішкі нарықтың көлемі мен даму жылдамдығы.

5.Әлеуметті-экономикалық және ішкі саяси жағдай.

6.Қаржы системасының икемділігі.

7.Экономиканы мемлекеттік реттеу.

8.Жұмысшы және материалдың ресурстар байлығы және жұмысшы ресурстарының кәсіби шеберлігі.

Бәсекеге шыдамдылық көрсеткішін мына параметрлік индекс бойынша көрсетеді:

n-анализ жасалатын параметр саны

A_i-i-кезекті параметрдің индекстің салмағы

I_i-i-кезекті параметрлік индекс

Экономикалық бәсекеге шыдамдылығының индексі мына формула бойынша анықталады:

n-анализ жасалатын экономикалық параметрлердің саны

A_i-i-керекті параметрлерінің индексінің салмағы

J_i-i-кезекті параметрдің индексі

Бәсекеге шыдамдылықтың жиынтық индекстерінің тұтыну және экономикалық параметрлері бойынша интегралдық көрсеткіш шығарады,үлілік өніммен салыстыра:

K=J_п/J_э

к-бәсекеге шыдамдылық көрсеткіші

Егер к>1 болса зерттелген өнім үлгіден бәсекелік қасиеті бойынша ар-

тық болады,к<1 болса кем болады,к=1 болса тең түседі.Өндірістің негізгі мақсаты к>1 алу.

Тауардың бәсеке арттыру жолдары:

1.Өз тауарының бәсекелестердің тауарынан тұтынушылар көзімен қарағанда ерекшелігі болуына қол жеткізу керек.

2.Шығаруға белгіленген тауарлардың ішінен тұтынушыларға ұнаған тауарлармен нарыққа шығып жеңу.

3.Шығарып жатқан тауарларға жаңа пайдалану бағытын табу.

4.Экономикалық тиімсіз тауарларды уақытында жоспардан алып тастау.

5.Жңа нарыққа шығу,ескіні жаңа тауарлармен.

6.Шығарып жатқан тауарларға тұтынушылардың талғамы бойынша өзгерістер енгізу.

7.Сервистік қызметті жүйелі түрде дамыту және тауарларды өткізуді ынталандыру системасын дамыту.

Тауарлардың ассортименті.

1).Тауарлар ассортиментінің түрлері және оның нарықтағы рөлі.

Ассортимент деп аталады:тауарладың белгілі жиынтығы әртүрлі түрлер мен сорттардан бір белгілері бойынша іріктелген(түсі,размері т,б).Ассортимент ұғымы тауарлық массаның құрамын көрсетуге қолданылады.Тауардың ассортиментінің көрсеткіштері: ауқымы, тереңдігі,толықтығы,жаңару дәрежесі,құрамы болып бөлінеді.

Ассотимент тереңдігі дегеніміз белгілі тауарлардың түрлері, топ- тағы бөлімдері.Мысалы,көтерме сауда мекемесінде бес түрлі құрлыс- тық материалдар бар.Сонда ассортименттің тереңдігі 15 болады. Кеңдігі-белгілі тауардың кеңдігі болып табылады.Ассортименттің толықтығы тауарлардың түрлерінің белгіленген жобаға сәйкестігі. Мысалы,прейскурант бойынша 6 түрлі металл болу керек,ал бары 4,сонда ассортимент толықтығы 0,66.

Жаңару деңгейі-жаңа түскен тауарлардың барлық тауарларға қатынасы.Мысалы,Дүкен 25 түрлі тауарлар сатады,жаңадан 7түрі келді.Сонда жаңару деңгейі 0,28.

Ассотименттің құрамы-тауарлардың топтарының,түрінің жалпы көлеміндегі салыстырмалы көлемі.Егер ассотименттің құрамы сұранысқа сәйкес болмаса керексіз тауарлар жиналады,ал керек тауарлар жетіспейді.

Ассортимент өнеркәсіптік және саудалық болып бөлінеді:

Өнеркәсіптік ассортимент-ол шығарушы мекемедегі тауарлар тізімі.

Сауда ассотименті-саудаға түскен тауарлардың ассотименті. Сау- далық ассотимент сауда мекемелерінің мамандандыру дәрежесіне, халық санына байланысты.

Өнеркәсіптік ассортименттің саудалыққа ауысуы дайын өнімдер қоймасында немесе жіберу қоймасында болады.

Тауарлар жай және күрделі ассортиментке бөлінеді:

Жай ассотименттегі тауарлар түрге бөлінеді,бірақ өзгешеліктер бойынша(размер,жобасы)бөлінбейді.

Күрделі ассортименттегі тауарлар бір түрдің ішінде тағы тағы размер,конструкция т,ббелгілер бойынша бөлінеді.Тауарлар шығару тегі бойынша топтарға бөлінеді(мысалы,лак-сыр материалдары, металдар,маталар,тоқыма бұйымдары)немесе тұтыну бағыты бойын- ша бөлінеді(шаруашылық тауарлары,мәдени тауарлар, киімдер). Мұндай бөлу топтама ассортимент деп аталады.

Бір тауарлық топтың ішіндегі түрлері номенклатура деп аталады. Ассортименттік концепция деп тауардың тиімді бағытталған құра- мын құру.Мұның негізіне нарықтың нақты субъектілерінің тұтыну талаптары қаржылық,материалдық,еңбек ресурстарын тиімді пайда- лану.Тауардың тиімді ассотиментін құруға толық көмек жасайтын ассотименттік саясат.Олұзақ мерзімдік жоспарлар негізінде тауардың ассотиментін дамытуға,тиімді құрамын жасауға саудамен байланыс- ты жақсартуға арналады.

Ассотименттік саясат жобалағанда тауардың өмірлік циклін зерт- теу,білу керек.Осы негізде тауарларды таңдау,ассотимент жобалау, бағаларды қою,пайда есептеу,сауданы жандандыру формалары қолданылады.

2).Ассотиментті құру.

Ассотиментті құру дегеніміз әртүрлі тауарлардың түрлерін,тағы басқа ерекшеліктері бойынша іріктеп алу,нарық субъектісінің талап- тарына сәйкес етіп оның талаптарын толығырақ орындауға ұмтылу.Тауарлық ассотимент құру,сақтау және тауарлық запас құру процесстерімен тығыз байланысты.Көтерме және бөлшек сауда орындарында тиімді ассотимент болуы үшін міндетті ассотимент болғаны дұрыс(ассотименттік минимум).Міндетті ассотимент уақыт бойынша өзгертіліп,қайта қаралып отыру керек.

Ассотимент тұрақтылығы-асссортиментті уақытында тексеру арқылы атқарылады.Әрқашанда саудадағы тауарлардың болуын қадағалау керек.Тұрақтылық коэфицентін жеке дүкен тбойынша,не тауар топтары мен түрлері бойынша есептеуге болады.

ҚУА=нақты ассотимент/міндетті ассотимент

Тауарлардың ассотиментін құру екі сатыда жүргізіледі:

1.Топтық ассотимент.

2.Топ ішіндегі ассотимент.

Топтық ассотимент сатуға белгіленген тауарлардың топтарының тізімі,әрбір топтың жиынтық саны немесе барлық тауарлар көлемін- дегі үлес салмағы көрсетілген тізім.

Топ ішіндегі ассортимент-әрбір тауардың топ ішіндегі нақты тауарлар мен олардың түрлерінің номенклатурасы.Номенклатура тұрақтылығы жағынан тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді.

Тұрақты ассортимент әрқашанда толық көлемде болуы керек. Кейбір тауарлардың болмауы сұраныстың қанағаттандырылмауына әкеледі.

 Өзгермелі ассортимент-альтернативтік және тез өзгермелі сұраныс- қа байланысты ассортименттің жан жақты және жаңарып отыруына көмектесуге.

Тауарларды ақпараттық қамту.

Ақпарат беру каналы формальді немесе формальді емес болуы мүмкін.Тауарлар туралы ақпараттар берілу тәсілі бойынша бірнеше тәсілге бөлінеді:

-көру тәсілі(көрінетін символдармен беріледі)

-актуальді(дыбыс арқылы беріледі)

-дәмдік(иіс арқылы беріледі)

-тактильдік(сезім арқылы беріледі)

-машинаға арналған(ЭВМ-дар арқылы беріледі)

Әлеуметтік бағыты бойынша ақпараттар бөлінеді:

-көпшіліктік

-арнайы(кейбір адамдарға арналған)

-жеке бастық

Ақпарат өңделу деңгейіне байланысты бөлінеді:

1.Алғашқы.

2.Қосымша.

Тауарлар жөнінде ақпарат беру құралдарына таңбалау мен тауардың жолдама құжаттары жатады.

Таңбалау-бұл өнімге қорабына,орамына,шартты таңбалар,суреттер,сандық,жазбалық белгілер салу,олар шығарушы мекеменің аты,адресі,бағынушылығы,өнімнің маркасы,сорты т,б мағлұматтар.

Тұтыну таңбалауы өнімнің маркасын түрін эталонға сәйкестігін көрсетеді.

Транспорттық таңбалар тасымалдау жөнінде ақпарат береді:

-жіберуші және алушы пунктер

-тасымалдау кезіндегі ережелер

Таңбаланған немесе нашар таңбаланған өнім жіберсе,жөберуші жақ алушы жаққа айып төлейді.Таңбалауға кіреді:тауарлық марка (тауарлық белгі)және тасымалдау таңбалары.

Жолдама белгілері сатып алушыны әртүрлі заттар мен материал- дардың қауіпті қасиеттерін ережелерді орындамағанда зиянды жағ- дайлар,аурулар,қоршаған ортаға зиян келтіретін жағдайларды көрсетеді.Тауардың тұтынушыға қауіпсіз екенін қауіпсіздік белгісі көрсетеді.Орамда Е әрпі мен цифрлардан құралған индекс құралады. Таңбалауда қосымша белгілер болуы мүмкін, мысалы, наградалар, медальдар.Ал өнер кәсіптік тауарлардың таңбасында тауарды қол- дану ережелері,қолдану аясы,ерекшеліктері т,б көрсетіледі.

Тауардың жолдама құжаттары-бұл құжаттар тауарды өндіру- шіден тұтынушыға дейін бірге болады.Тауарды транспортқа беріл- геннен кейін ол жүктер деп аталады.Барлық жүктер тауар-тасымал шартты құжатымен бекітіледі.Бұл шартты құжатта өзара міндеттемелер көрсетіледі,яғни теміржол жүкті уақытында және алушыға өткізуге міндеттеледі,ал жіберуші тасымал шығындарын төлеуге міндеттеледі.

Басқа жолдамалық құжат-жолдық тізім,бұл есеп айырысу қаржы- лық құжат.Онда жазылады жеткізу уақыты,жүріп өтетін бағыттары.Бұл құжаттар баратын станцияға дейін тауармен бірге жүреді.Тауарды алғаннан кейін жол тізіміне қол қояды.

Тауарларды классификациялау және кодтау.

Классификация көптеген объектілерді түрлі класстарға, топтарға, түрлерге және басқа бөлімдерге әрбір топқа ортақ қасиеттері бойынша бөлу.

Классификациясыз тауартану ғылымының және сауда жұмыстары- ның жүргізілуі мүмкін емес.Классификациялаудың негізгі сипаттама- лары:

1.Технологиялық процесстер бірлігі,шығару кезінде.

2.Қолдану бағыттары.

3.Физико-химиялық қасиеттері.

Классификаның түрлері 3-ке бөлінеді:

1.Жалпы мемлекеттік классификация.

2.Саудалық классификация.

3.Оқулық классификация.

Саудалық классификация көпшілік тұтыну тауарларына қолданыла- ды.Ол нағыз дәйекті жүйе болып табылмайды,сауда жұмыстарын жүргізуге пайдалынады.Тауарлар шығару тәсілі,қолдану аясы, қолда- нылған материалдар бойынша бөлінеді.

Азық-түлік тауарлары:нан-тоқаш,ет,балық,сүт-май,тамақтық майлар,жұмыртқа,кондитерлік,жеміс-көкөніс,арақ-шарап,темекі бұйымдары.Азық-түлік тауарлары гастрономиялық және бакалея тауарлары болып бөлінеді.

Гастрономиялық-бұл қолдануға дайын тағамдар: колбасалар, сырлар,сүт тағамдары,консервлер.

Бакалеялық-бұл жармалар,ұн,тұз,макарондар,шикі ет т,б.

Азық-түлік тауарлар түрлерге ,сорттарға бөлінеді.Сорттар табиғи және тауарлық болады.Тауарлық сорттар тауардың сапасына байланысты стандарт бойынша қойылады.

Азық-түлік емес тауарлар.

-пластмасса заттары

-шаруашылық химия заттары

-шыны бұйымдары

-керамика

-құрлыс

-мебельдік

-темір шаруашылық заттар

-электр тауарлары

-мәдени тауарлар

-шаруашылық үй электр тауарлары

-зергерлік тауарлар,сағаттар

-мата

-парфюмерлік-косметика

-тігін

-галантерея

-тоқыма

-тоңдар

-аяқ киімдер

-тері,аң тері тауарлары

Оқулықтық классификация тауарларды олардың шығу тегі,химиялық құрамы,ерекшеліктері,шығару тәсілдері бойынша бөледі.Бұл классификация нақты ғылыми емес,ассортиментті зерттеу кезінде пайдалынады.Оқулықтық классификация бойынша тамақтық тауарлар 9 топқа бөлінеді:

1.Дән-ұн тауарлары.

2.Ет тауарлары.

3.Балық.

4.Сүттік.

5.Тамақтық майлар.

6.Жұмыртқа.

7.Қант,крахмал,кондитерлік.

8.Жеміс-көкөніс.

9.Дәмдік тауарлар.

Азық-түлік емес тауарлар да 9 классқа бөлінеді:

1.Киімдік материалдар және бөлек материалдық заттар.

2.Киім мен бас киім.

3.Аяқ киімдер.

4.Мәдени тауарлар.

5.Спорттық тауарлар.

6.Жеке меншік машиналар.

7.Үй-жихаз тауарлары.

8.Шаруашылық үй тауарлары.

9.санитарлық,гигиеналық,қол шеберлік тауарлары.

EAN системасында 13 немесе 8 санды штрих кодтар қолданылады,көбінесе 13 саннан EAN системасы қолданылады. Бі- рінші 2-3 сандар тауарды шығарушы немесе салушы елді көрсетеді. Келесі 4 сан шығарушы мекемені көрсетеді.Келесі 5 сан тауардың аты,размері,түсі,массасы.Ақырғы саны тексеру саны болып табыла- ды,кодтарды сканердің дұрыс санаөанын көрсетеді.

Тауардың шын екенін штрих кодтың тексеру санын шығарғанда білуге болады.Есептеу былай жүргізіледі:

1.Штрих-кодтың жұп орындағы сандарын қосамыз.

2.Алынған санды 3-ке бөлеміз.

3.Дақ орындағы сандарды,тексеру сансыз қосамыз.

4.2-3 пунктерде шыққан сандарды қосамыз.

5.Алынған сандардан ондықтарды алып тастаймыз.

6. 10 санынан 5-ші пункте шыққан санды шегеру керек.Бұл алынған сан тексеру санына тең болу керек.